Το Σπίτι του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή άνοιξε τις πόρτες του στην οδό Φρυνίχου. Το Ιδρυμα Ωνάση παραδίδει ένα νέο χώρο πολιτιστικής κληρονομιάς αφιερωμένο στη ζωή και στο έργο του Κ. Π. Καβάφη.
Η ψηφιοποίηση του αρχείου ενός ποιητή όπως ο Καβάφης είναι σημαντικό διανοητικό εργαλείο για την έρευνα και την περαιτέρω διάδοση του έργου του, αλλά και ένα μακρόχρονο και επίπονο σχέδιο με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον και στη νεότερη γενιά των αναγνωστών του. Ομως η επαφή με το φυσικό αρχείο, δηλαδή με τα προσωπικά αντικείμενα και τα έπιπλα γύρω από τα οποία οργάνωσε τον βίο του, με τα χειρόγραφα και τις μουτζούρες απ’ τα σβησίματα και τις διορθώσεις, με τα βιβλία που αγάπησε ή με όσα του έστελναν και δεν διάβασε ποτέ, είναι ένα ανεπανάληπτο αισθητηριακό εργαλείο που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πληρέστερα τον ποιητή, το έργο του και τον άγνωστο και μαζί θαυμαστό αλεξανδρινό κόσμο του.
Γιατί ο Καβάφης δεν είναι ένας ποιητής που έγραψε στίχους ξεκομμένους απ’ τη ζωή. Οι στίχοι του είναι η ίδια η ζωή ενός από τους πιο ανθρώπινους και αισθαντικούς ποιητές παγκοσμίως, είναι ποίηση εμποτισμένη στη σκόνη του χρόνου και την ατμόσφαιρα της αναπόδραστης φθοράς. Η σύνδεση των καβαφικών ποιημάτων με τις σκιερές «κάμαρες» στις οποίες ζούσε, ερωτευόταν και έγραφε, με το απαλό άγγιγμα στις επιφάνειες των οικείων πραγμάτων, με την πλάνη της αντανάκλασης στους σκαλιστούς καθρέφτες, με τις ζάρες και τις πτυχώσεις των ξεθωριασμένων υφασμάτων που αλλάζουν σχήματα στο φως των κεριών μάς επιτρέπει το φαντασιακό άλμα στο καβαφικό σύμπαν. Σ’ αυτήν τη βελούδινη πολυθρόνα ξαπόσταινε από το άχθος της βαρετής υπαλληλικής εργασίας στην Υπηρεσία Αρδεύσεων, σ’ αυτό το γραφείο έγραψε το «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» με τον περίπλοκο αλλά ευανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα του, μ’ αυτό το κομπολόι μετρούσε τα μυστικά και τις αγωνίες του στις άυπνες νύχτες.
Τα εγκαίνια του αρχείου Καβάφη, που πραγματοποιήθηκαν από το Ιδρυμα Ωνάση πριν από λίγες μέρες, σηματοδοτούν ένα μεγάλο πολιτιστικό γεγονός, 160 χρόνια από τη γέννησή του. Το σπίτι-αρχείο της οδού Φρυνίχου 16 στην Πλάκα είναι χτισμένο το 1910 και θυμίζει το σπίτι της οδού Λέψιους στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Μελαγχολικά μεγαλόπρεπο με το αλεξανδρινό στιλ της ιταλογαλλικής Ριβιέρας, σε υποδέχεται καλώντας σε να γίνεις ανεπαισθήτως μάρτυρας της καβαφικής καθημερινότητας. Τα στρογγυλά γυαλιά από ταρταρούγα, η μάρκα του αιγυπτιακού καπνού του, η ταμπακιέρα με τα αρχικά του, το πορτρέτο της αγαπημένης του μητέρας Χαρίκλειας δίπλα στο περίτεχνο κουτί με τις καρτ ντε βιζίτ και το βιβλίο με τις συνταγές της, ένα χαλί, τα πολλά διαφορετικά τραπεζάκια για κάθε χρήση, οι ανθοστήλες, τα βάζα, τα αγαλματίδια, οι προσωπογραφίες του, όλα συνθέτουν ένα μακρινό παζλ και αφηγούνται τη δική τους ιστορία στο σήμερα. Είναι γνωστό από τους επισκέπτες της οδού Λέψιους ότι το σπίτι του Καβάφη ήταν φορτωμένο με πολλά αντικείμενα, με χαλιά το ένα πάνω στο άλλο, με πίνακες, κομόντες, πολυθρόνες, διακοσμητικές συλλογές. Από το σύνολο των προσωπικών αντικειμένων που εκτίθενται στο αρχείο Καβάφη δύο μόνο δεν άγγιξε με τα χέρια του ο ποιητής: την πρώτη έκδοση των ποιημάτων του, σε επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου, που τυπώθηκε το 1935, μετά τον θάνατό του, και τη νεκρική του μάσκα.
Πρόσβαση πολιτισμού
Το ισόγειο του κτιρίου στεγάζει το αρχείο Καβάφη (πρώην αρχείο του καθηγητή Γ.Π. Σαββίδη) που απέκτησε το Ιδρυμα Ωνάση το 2012 από τον Μανόλη Σαββίδη και έκτοτε εμπλουτίζεται συνεχώς. Περιέχει μεγάλο αριθμό επίπλων και προσωπικών αντικειμένων που μετέφεραν από το σπίτι του στην Αλεξάνδρεια οι άμεσοι κληρονόμοι του Αλέκος και Ρίκα Σεγκοπούλου και περιήλθαν στο Ιδρυμα Ωνάση από την οικογένεια Τρεχαντζάκη. Σύμφωνα με τον πρόεδρο του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνη Παπαδημητρίου, «στόχος δεν ήταν να γίνει ένα μουσείο για τον Καβάφη, αλλά ο επισκέπτης να πάρει μια εικόνα του πνευματικού και υλικού βίου του ποιητή». Ο κ. Παπαδημητρίου απορρίπτει επίσης τον χαρακτηρισμό του χορηγού: «Συμμέτοχοι και συνένοχοι είμαστε» τονίζει. «Οταν αναλαμβάνουμε κάτι το κάνουμε ολιστικά. Ο Καβάφης είναι άχρονος κι εμείς τον φέρνουμε στον χρόνο τον δικό μας, να μιλήσει στο σήμερα». Συνεπώς, το Σπίτι του Καβάφη είναι μια ανοιχτή διαδικασία γνώσης και έρευνας, μια πρόσβαση πολιτισμού για νέους που δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του, για μαθητές μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων, για ερευνητές, για καλλιτέχνες, μουσικούς, ράπερ, εικαστικούς, performers. Οπως διευκρίνισε εξάλλου η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, διευθύντρια πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, «η Στέγη εμπλέκεται στο αρχείο Καβάφη με δράσεις που σχετίζονται με την ποίηση και τη ζωή του. Θέλουμε να συστήσουμε τον ποιητή σε καλλιτέχνες που δεν τον ξέρουν». Οπως έγινε νωρίτερα φέτος στη Νέα Υόρκη με το πολύ επιτυχημένο διεθνές φεστιβάλ Καβάφη, που σύστησε τον Καβάφη στο αμερικανικό κοινό μέσω καλλιτεχνών που έγιναν πρεσβευτές του έργου του. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρχιτέκτονες του αρχείου Καβάφη στη Φρυνίχου είναι η Εύα Μανιδάκη, ο Θανάσης Δεμίρης και το γραφείο τους Flux Office.
Τρεις μεγάλες ενότητες
Το αρχείο του Καβάφη είναι χωρισμένο σε τρεις μεγάλες ενότητες: Προσωπικά αντικείμενα του ποιητή, Αθήνα του Καβάφη και Αναγνωστήριο. Το πλήρες αρχείο και η βιβλιοθήκη του φυλάσσονται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο εντός του κτιρίου. Στην αίθουσα που είναι αφιερωμένη στην περίπλοκη και κάπως αμφιλεγόμενη σχέση του ποιητή με την Αθήνα δεσπόζει στον τοίχο η καβαφική φράση: «Επήγα στας Αθήνας –ωσάν να επήγαινα σε μία Μέκκα– αποφασισμένος να μ’ αρέσει κι εκράτησα τον λόγο μου, δεν με παρέσυρε ο πατριωτισμός, αφέθηκα απλώς να με καθοδηγήσουν –όπως αρέσκομαι κατά καιρούς να κάμω– το Συναίσθημα και η Πλάνη». Εδώ χαρτογραφούνται τα τέσσερα ταξίδια του Καβάφη στην Αθήνα, οι διαδρομές, τα μέρη, οι άνθρωποι που συνάντησε. Το 1901 και το 1903 οι επισκέψεις έγιναν σε χαρμόσυνο κλίμα, το 1905 όμως ο Καβάφης ήρθε για να επισκεφτεί τον ετοιμοθάνατο από τυφοειδή πυρετό αδερφό του Αλέξανδρο. Το τελευταίο ταξίδι του ήταν το 1932, όταν ο Καβάφης είχε διαγνωστεί με καρκίνο στον λαιμό και υποβλήθηκε σε τραχειοτομή στο Νοσοκομείο Ερυθρός Σταυρός. Οι εκδηλώσεις λατρείας και συμπάθειας προς αυτόν ήταν πολλές και η επικράτησή του στα λογοτεχνικά πράγματα της Ελλάδας καλπάζουσα. Στην ενότητα αυτή ξεχωρίζουν οι επιστολές του θερμού υποστηρικτή του Καβάφη Γρηγόριου Ξενόπουλου, του Ιωνα Δραγούμη, του Αγγελου Σικελιανού, του συνθέτη και μαέστρου Δημήτρη Μητρόπουλου, μαζί με παρτιτούρες μελοποιημένων ποιημάτων του Καβάφη, ενώ συγκινητική είναι η επιστολή του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στην οποία παραπονιέται ότι έλαβε το αυτόγραφο του Καβάφη… τσαλακωμένο. Σημαντικές είναι επίσης οι εκδόσεις Ελλήνων λογοτεχνών της βιβλιοθήκης του, μεταξύ των οποίων το αντίτυπο της πρώτης έκδοσης της σεφερικής «Στέρνας» με ιδιόχειρη αφιέρωση του ποιητή, την οποία όμως ο Καβάφης δεν διάβασε ποτέ, αφού οι σελίδες παραμένουν άκοπες μέχρι και σήμερα.
Χρονολόγιο
2012
Το Ιδρυμα Ωνάση αποκτά το αρχείο Καβάφη.
2019
Ολοκληρώνονται η ψηφιοποίηση, η ταξινόμηση και η πλήρης τεκμηρίωση του συνόλου των περιεχομένων του αρχείου Καβάφη στα ελληνικά και αγγλικά. Το αρχείο είναι προσβάσιμο σε όλους.
2023
Εγκαινιάζεται το κτίριο στην οδό Φρυνίχου που είναι αφιερωμένο στο αρχείο Καβάφη.
2024
Το Ιδρυμα Ωνάση έχει «υιοθετήσει» το σπίτι του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, το οποίο εκσυγχρονίζεται και αναβαθμίζεται με σύγχρονα τεχνολογικά μέσα και είναι προγραμματισμένο να ανοίξει τις πόρτες του την ερχόμενη άνοιξη. Για την οικία Καβάφη το Ιδρυμα Ωνάση συνεργάζεται με το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού.
Αντώνης Παπαδημητρίου: «Ενα αρχείο είναι σοβαρή και διαρκής δέσμευση»
Ο Ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση μίλησε στο Documento την ημέρα των εγκαινίων.
Πότε ξεκίνησε η προσωπική σας σχέση με τον Καβάφη;
Ζούσαμε στην Αλεξάνδρεια ως το 1966, φύγαμε όταν ήμουν έντεκα χρόνων. Στο σπίτι μας φιλοξενούσαμε συχνά φιλολογικές βραδιές, μαζεύονταν φίλοι, όπως ο πολύ καλός ζωγράφος Γιάννης Μαγκανάρης και πολλοί άλλοι Αλεξανδρινοί. Ο Μαγκανάρης είχε πολύ ωραία φωνή, ήταν ψηλός, όμορφος και τον θυμάμαι να απαγγέλλει Καβάφη. Με τα φώτα στο σαλόνι χαμηλωμένα και με συνοδεία κονιάκ για τους ενήλικες απήγγελλε θαυμάσια με τη βαθιά φωνή ποιήματα του Καβάφη. Αυτή ήταν η αρχή της σχέσης μου με τον ποιητή. Ο πατέρας μου είχε επίσης στην κατοχή του πρώτες εκδόσεις των έργων του.
Πώς νιώθετε τώρα που άνοιξε το Σπίτι του Καβάφη στην Αθήνα;
Με ρωτάνε αν είμαι περήφανος, αλλά δεν θεωρώ σωστή τη λέξη. Πιο πολύ αισθάνομαι ευθύνη γιατί αναλαμβάνοντας ένα τέτοιο αρχείο αναλαμβάνεις επίσης μια σοβαρή δέσμευση, που είναι για πάντα. Δεν παίρνεις ένα αρχείο για να το κλείσεις σε μια βιβλιοθήκη αποκλειστικά για τους ερευνητές – αντιθέτως, κάνεις τα πάντα για να είναι προσβάσιμο στον κόσμο και στη νέα γενιά. Το συμπληρώνεις, το εμπλουτίζεις και συνεχώς σκέφτεσαι το επόμενο βήμα. Η έρευνα και η έγνοια δεν τελειώνουν ποτέ.
Ποιο είναι το επόμενο βήμα για το αρχείο Καβάφη;
Την άνοιξη του 2024 θα ανοίξει το εκσυγχρονισμένο σπίτι του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια και νομίζω ότι θα έχει πολύ ενδιαφέρον αυτή η αντίστιξη μεταξύ Αθήνας και Αλεξάνδρειας.
Σας έχουν προτείνει και άλλα σημαντικά αρχεία;
Ναι, αλλά όχι ισάξια του Καβάφη. Χωρίς να υποτιμώ κανέναν, δεν θεωρώ αρχείο αποκόμματα εφημερίδων και συνεντεύξεις. Δεν χτύπησε κάποια ψυχική φλέβα για να μπω στη διαδικασία. Οπως είπαμε, ένα αρχείο είναι σοβαρή και διαρκής δέσμευση.
*Τα αντίγραφα των αρχειακών τεκμηρίων αποτελούν ευγενική παραχώρηση του αρχείου Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση 2016-2018 αρχείο Καβάφη, Ιδρυμα Ωνάση
*Eυχαριστούμε τη Μαριάννα Χριστοφή, συντονίστρια του έργου
INFO
Αρχείο Καβάφη
Φρυνίχου 16Β, Πλάκα
Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο 11.00-18.00
Είσοδος ελεύθερη