Τα αρχαία Αδώνια φαίνεται ότι προεικονίζουν τις τελετουργίες του χριστιανικού Πάσχα.
«Στα εντάφια λευκά σάβανα
γειρτός ο Εσταυρωμένος
είν’ ολόμορφος Αδωνις
ροδοπεριχυμένος».
(Κ. Παλαμάς, «Ιαμβοι και ανάπαιστοι, Ουρανία 37»)
Ο Κωστής Παλαμάς δεν ήταν ο μόνος που παραλλήλισε τον εσταυρωμένο Χριστό με τον μυθικής ομορφιάς Άδωνη, εραστή της Αφροδίτης. Παρόμοια και ο Γιώργος Σεφέρης σημείωνε στην εισαγωγή του στην «Ερημη χώρα» του Τ.Σ. Ελιοτ: «Καμιά από τις παραδόσεις μας, χριστιανικές ή προχριστιανικές, δεν έχει πεθάνει πραγματικά. Συχνά, όταν πηγαίνω στην Ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, μου είναι δύσκολο να αποφασίσω αν ο θεός που κηδεύεται είναι ο Χριστός ή ο Άδωνις».
Η αναστάσιμη ιδέα, η νέα ζωή που γεννιέται από τον θάνατο, ανιχνεύεται πράγματι σε πολλούς προχριστιανικούς μύθους και δοξασίες του αρχαιοελληνικού κόσμου και της Ανατολής πριν λάβει το χριστιανικό της περιεχόμενο στην Ανάσταση του Χριστού. Η τελευταία, η χριστιανική «εορτή των εορτών και πανήγυρις των πανηγύρεων», κατά την υμνολογία του Πάσχα, που γιορτάζεται κάθε άνοιξη από τους χριστιανούς με λαμπρότητα ως υπέρτατη νίκη της ζωής επί του θανάτου φαίνεται λοιπόν ότι έχει βαθύτερες πολιτισμικές ρίζες.
Το Πάσχα στην Ιστορία
Το χριστιανικό Πάσχα έχει βέβαια άμεση σχέση με το εβραϊκό Πάσχα, Πέσαχ, λέξη η οποία προέρχεται από το pasàch (πασάχ) που σημαίνει πέρασμα, το οποίο θυμίζει την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο και την απελευθέρωσή τους από τη μακροχρόνια δουλεία. Καθώς η χριστιανική αφήγηση τοποθετεί χρονικά τη σύλληψη και τη σταύρωση του Ιησού κατά τη διάρκεια της εβδομάδας του Πέσαχ, το χριστιανικό Πάσχα εντάχθηκε χρονικά σε εκείνη την περίοδο.
Για τους χριστιανούς όμως το «πέρασμα» πήρε νέο περιεχόμενο: την απελευθέρωση από την αμαρτία και τον θάνατο με τη σταυρική θυσία και την Ανάσταση του Χριστού. Γι’ αυτό και το Πάσχα εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη γιορτή του χριστιανικού κόσμου. Ωστόσο, η πένθιμη και κατανυκτική ατμόσφαιρα της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και η λυτρωτική χαρά και ο ενθουσιασμός που τη διαδέχονται το βράδυ της Ανάστασης δεν βιώνονται με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Η Δυτική Εκκλησία δίνει μεγαλύτερη έμφαση στον θρήνο για τον θάνατο του Χριστού, ενώ η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ανάσταση. Ετσι εξηγείται γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία χαρακτηρίζεται συχνά ως «Εκκλησία της Αναστάσεως». Σε κάθε περίπτωση, για τους χριστιανούς Σταυρός και Ανάσταση αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Ο επί του Σταυρού αποθανών Ιησούς είναι ο «θανάτῳ θάνατον πατήσας καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι ζωὴν χαρισάμενος».
Στους πρώτους τρεις χριστιανικούς αιώνες οι διάφορες εκκλησίες γιόρταζαν το Πάσχα σε διαφορετικές ημερομηνίες. Αλλες κατά την ημέρα του θανάτου του Χριστού, τη 14η του εβραϊκού μήνα Νισάν, μία δηλαδή ημέρα πριν από τη γιορτή του εβραϊκού Πάσχα, οποιαδήποτε ημέρα της εβδομάδας κι αν αυτή έπεφτε. Αλλες πάλι το γιόρταζαν πάντοτε την Κυριακή που ακολουθούσε την πρώτη εαρινή πανσέληνο.
Η Α’ Οικουμενική Σύνοδος, που συγκάλεσε ο Μέγας Κωνσταντίνος στη Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ.Χ., αντιμετώπισε το ζήτημα αυτό και όρισε ότι το Πάσχα θα πρέπει να γιορτάζεται την Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο της άνοιξης, ενώ αν η πανσέληνος συμβεί Κυριακή τότε θα πρέπει να εορτάζεται την επόμενη Κυριακή (προκειμένου να μη συμπίπτει με τον εορτασμό του εβραϊκού Πάσχα, αλλά να έπεται).
Η νίκη της ζωής
Είναι πάντως γεγονός ότι σε πολλές περιοχές του αρχαίου κόσμου, όπως στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία και στον ελλαδικό χώρο, προϋπήρχαν τελετές και γιορτές που συνέπιπταν με την εαρινή ισημερία. Στο επίκεντρο αυτών των κατ’ έτος επαναλαμβανόμενων τελετουργιών βρίσκονταν η αναγέννηση της φύσης την άνοιξη, η νίκη του φωτός επί του σκότους –με το σταδιακό μεγάλωμα της ημέρας έναντι της νύχτας– και η νέα ζωή μετά τον «θάνατο» του χειμώνα. Συνδέονταν μάλιστα στενά με μύθους για θεότητες που πεθαίνουν και ανασταίνονται, συμβολίζοντας τον κύκλο της φύσης, τον θάνατο και την αναγέννηση της βλάστησης, όπως ο Ταμμούζ στη Μεσοποταμία, ο Οσιρις στην Αίγυπτο, η Δήμητρα και η Περσεφόνη.
Ο μύθος του Άδωνη
Ανάμεσά τους, μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μυθική μορφή είναι αυτή του νεαρού Άδωνη. Ο μύθος του Άδωνη δεν είναι σήμερα τόσο γνωστός όσο αυτοί της Περσεφόνης ή του Ορφέα, φαίνεται όμως ότι στην αρχαιότητα ήταν ένα εξαιρετικά διαδεδομένο σύμβολο του κύκλου της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης, με τελετές που παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες με εκείνες του Πάσχα. Τον συριακής καταγωγής μύθο του Αδωνη, η λατρεία του οποίου φαίνεται ότι πέρασε, μέσω της Κύπρου, στην Ελλάδα ήδη από τον 7ο αι. π.Χ., υπαινίσσεται ο Ησίοδος.
Ο μύθος αυτός, τον οποίο συναντάμε και στον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη, 3.14.4), εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα στα ελληνιστικά χρόνια με λεπτομέρειες για τη ζωή του νέου. Ο βασικός κορμός του έχει ως εξής: η Σμύρνα (ή Μύρρα), κόρη του βασιλιά Θείαντα που ζούσε στην περιοχή του Λιβάνου, ερωτεύτηκε τον πατέρα της. Τον άνομο αυτό έρωτα της τον προκάλεσε η Αφροδίτη ως τιμωρία επειδή δεν της απέδιδε τις πρέπουσες τιμές. Η Σμύρνα συνευρισκόταν με τον πατέρα της με σκεπασμένο πρόσωπο, με τη βοήθεια της παραμάνας της, η οποία είχε πει στον Θείαντα ότι πρόκειται για μια κοπέλα από αρχοντική γενιά που ήθελε να βρεθεί μαζί του αλλά να μείνει άγνωστη.
Ο Θείαντας όμως θέλησε να μάθει ποια ήταν η αρχόντισσα με την οποία κοιμόταν για δώδεκα νύχτες και το έκανε κρατώντας μια λαμπάδα. Εξοργισμένος από την αποκάλυψη την κυνήγησε με το σπαθί του. Η Σμύρνα, ήδη έγκυος, παρακάλεσε τους θεούς να μην την αφήσουν ούτε στον κόσμο των ανθρώπων ούτε των νεκρών. Εκείνοι τη λυπήθηκαν και τη μεταμόρφωσαν στο δέντρο μύρρα. Δέκα μήνες μετά ο φλοιός του δέντρου έσκασε και βγήκε από εκεί ένα πανέμορφο αγόρι, ο Αδωνης.
Αλλες παραδόσεις, που εμφανίζονται από τον 5ο αιώνα π.Χ. αναφέρουν ως πατέρα της Σμύρνας τον μυθικό βασιλιά της Κύπρου Κινύρα, ενδεχομένως γιο του Θείαντα, και ως μητέρα της τη Μεθάρμη ή την Κεγχρεΐδα, πριγκίπισσα των Ασσυρίων. Η γέννηση του παιδιού πάντως από τον άνομο έρωτα αναφέρεται.
Η ομορφιά του βρέφους γοήτευσε την Αφροδίτη, που το έκρυψε σε ένα σεντούκι και το εμπιστεύτηκε στην Περσεφόνη για να το αναθρέψει. Αλλά όταν η Περσεφόνη είδε τον Άδωνη τον ερωτεύτηκε κι αυτή και δεν τον επέστρεψε. Τη διαμάχη ανέλαβε να διευθετήσει ο Δίας, που αποφάσισε να μένει ο Άδωνης με την Περσεφόνη τέσσερις μήνες του έτους, άλλους τέσσερις με την Αφροδίτη και τους υπόλοιπους με όποια ήθελε. Ο Αδωνης χάρισε στην Αφροδίτη και το δικό του τετράμηνο, περνώντας τελικά οκτώ μήνες στον επάνω κόσμο, στην ύπαιθρο και στα δάση παρέα με τις Νύμφες.
Εκεί είναι που βρήκε τον θάνατο, πολύ νέος ακόμη. Για άγνωστους λόγους η Άρτεμις οργίστηκε μαζί του και σε ένα κυνήγι έστειλε καταπάνω του έναν κάπρο που τον τραυμάτισε θανάσιμα. Η Αφροδίτη, συντετριμμένη από τον θάνατο του αγαπημένου της, θρηνεί βαθιά και παρακαλεί τον Δία να τον επαναφέρει στη ζωή. Ο Δίας συναινεί και κανονίζεται ο Άδωνης να περνά στο εξής μισό χρόνο στον Κάτω Κόσμο και μισό στον πάνω, ακολουθώντας τον κύκλο της βλάστησης. Πίσω από τη ρομαντική ιστορία φαίνεται καθαρά ένας βλαστητικός μύθος: ο σπόρος μπαίνει κάτω από τη γη, θάβεται και «πεθαίνει», ως αναγκαία προϋπόθεση για την ερχόμενη νέα βλάστηση και την καρποφορία.
Θρησκευτική τελετουργία της άνοιξης
Με λαμπρότητα τελούνταν κάθε χρόνο τα Αδών(ε)ια, σε ανάμνηση του θανάτου και της ανάστασης του Άδωνη σε σχεδόν όλες τις αρχαίες ελληνικές πόλεις αλλά και αλλού. Ο Λουκιανός, στο έργο του «Περί Συρίας Θεάς» (6-7), αναφέρει τις τελετές προς τιμήν του Άδωνη στην πόλη Βύβλο της Συρίας, όπου γυναίκες θρηνούσαν τον θάνατο του θεού και στη συνέχεια γιόρταζαν την ανάστασή του. Η διάρκεια των εορτασμών, που υποτίθεται ότι καθιερώθηκαν από την ίδια τη θεά Αφροδίτη, ήταν αλλού δύο ή τρεις μέρες και αλλού επτά, ενώ και η εποχή του χρόνου πραγματοποίησής τους δεν ήταν παντού η ίδια.
Το πρώτο μέρος της γιορτής, ο λεγόμενος «αφανισμός», ήταν πένθιμο. Οι γυναίκες –αυτές κυρίως έπαιρναν μέρος στη γιορτή– ετοίμαζαν τον νεκρό: τοποθετούσαν σε νεκρική κλίνη ένα ξύλινο ομοίωμα (ξόανο) του Αδωνη και επιτελούσαν τα ταφικά τελετουργικά σαν να είχαν ένα νεκρό σώμα. Επλεναν το ξόανο, μύρωναν το σώμα του θεού, το έντυναν με το σάβανο και στόλιζαν με αρωματικά άνθη και κλαδιά δέντρων την κλίνη του. Ο βουκολικός ποιητής Θεόκριτος στο ειδύλλιό του με τίτλο «Συρακουσίαι ή Αδωνιασταί» περιγράφει τον στολισμό του νεκρού Άδωνη στην Αλεξάνδρεια της εποχής των Πτολεμαίων, σε μεγάλη γιορτή που είχε οργανώσει η Αρσινόη Β΄ της Αιγύπτου, σύζυγος του Πτολεμαίου Β΄ του Φιλάδελφου:
«Και ο ίδιος ο Άδωνης
δες πώς κείτεται θεσπέσιος πάνω στον αργυρό του θρόνο,
με το πρώτο χνούδι να κατεβαίνει από τους κροτάφους του,
ο τρισαγαπημένος Αδωνης,
που αγαπήθηκε ακόμα και στον Αχέροντα.
(…)
Πλάι του κομμένοι οι καρποί που βγάζουν τα δέντρα στην ώρα τους,
πλάι του τρυφεροί κήποι που τους εφύλαξαν σε ασημένια καλαθάκια,
αλάβαστρα χρυσά με μύρο της Συρίας
και όσα γλυκίσματα πλάθουν οι γυναίκες πάνω στο σοφρά,
ζυμώνοντας το λευκό αλεύρι με τα χρώματα όλων των λουλουδιών,
και όσα φτιάχνουν με το γλυκό μέλι και μέσα στο απαλό λάδι.
Στο πλάι του και όλα τα πουλιά κι όλα τα πλάσματα της γης.
Εχουν στηθεί χλωρά κιόσκια που βαραίνουν από τον τρυφερό άνηθο».
(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)
Την επόμενη ημέρα οι γυναίκες, με λυμένα μαλλιά και γυμνόστηθες, γυρνούσαν στους δρόμους περιφέροντας κέρινα και πήλινα ομοιώματα του θεού και έψελναν πένθιμους ύμνους με τη συνοδεία λύρας. Εριχναν τα ομοιώματα του Αδωνη στα νερά και τον παρακαλούσαν να επιστρέψει. Και πάλι από τον Θεόκριτο:
«Τα χαράματα, με τη δροσιά, εμείς, όλες μαζί, θα τον φέρουμε έξω,
εκεί όπου παφλάζει το κύμα στο ακρογιάλι,
θα λύσουμε την κόμη μας,
θ’ αφήσουμε τους πέπλους να χαμηλώσουν στα σφυρά
και με γυμνωμένα στήθη θα αρχίσουμε το λιγυρό τραγούδι.
Εσύ, αγαπημένε μας Άδωνη, είσαι, όπως λένε, ο μόνος ημίθεος
που ταξιδεύει και πάνω στη γη και στον Αχέροντα».
Στην Αθήνα οι γυναίκες θρηνούσαν μπροστά σε δύο νεκροκρέβατα με ξύλινα ομοιώματα του Αδωνη και της Αφροδίτης, τοποθετημένα στις εισόδους των σπιτιών.
«(…) τις ημέρες εκείνες οι γυναίκες γιόρταζαν τα Αδώνεια και σε πολλά σημεία της πόλης υπήρχαν εκτεθειμένα είδωλα και γίνονταν γύρω από αυτά εικονικές ταφές και ακούγονταν θρήνοι γυναικών»
(Πλούταρχος, «Βίοι Παράλληλοι, Νικίας», 13.11, μετάφραση Α.Ι. Γιαγκόπουλος – Ζ.Ε. Μαλαθούνη).
Πέρα από τις υπόλοιπες τελετουργικές πράξεις, αναφέρεται πως οι γυναίκες της Αθήνας, ακολουθώντας την τελετουργία που αναφέρει ο Λουκιανός για τη Συρία, φύτευαν μέρες πριν σε πήλινα αγγεία σπόρους που τους πότιζαν με ζεστό νερό και βλάσταιναν, αλλά και «πέθαιναν» γρήγορα, όπως σύντομη ήταν και η ζωή του Άδωνη. Αυτοί ήταν οι «Κήποι του Αδώνιδος». Μετά τον θρήνο έριχναν το ομοίωμα και τους «κήπους» στη θάλασσα. Μετά τις πένθιμες ημέρες της γιορτής ερχόταν η οργιαστική χαρά της ανάστασης του Αδωνη, που ονομαζόταν «Εύρεσις», και εκφραζόταν με χορούς και πλουσιοπάροχα γεύματα. Σε κάποιες περιοχές γίνονταν και μυήσεις σε μυστήρια του θεού.
Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Άδωνης, όπως και άλλες «πάσχουσες» θεότητες του αρχαίου κόσμου (Οσιρις, Ταμμούζ, Βάαλ, Διόνυσος, με τις οποίες άλλωστε φαίνεται πως ο Αδωνης συχνά συμφύρεται), προαναγγέλλει κατά κάποιον τρόπο το χριστιανικό θεολογικό μοτίβο του Πάσχα, καθώς με την ανάστασή του φέρνει την αναγέννηση και την ελπίδα.
Γι’ αυτό και ο παραλληλισμός του Άδωνη με τον Εσταυρωμένο στον Παλαμά, γι’ αυτό και η απορία του Σεφέρη για το ποιος θεός κηδεύεται τη Μεγάλη Παρασκευή. Ισως κάτω από τις καμπάνες και τις λαμπάδες να ηχεί ακόμη ο αρχέγονος θρήνος της Αφροδίτης. Και μαζί του η χαρά για την επιστροφή του αγαπημένου και τη λύτρωση.
