Επιλογές από την εκδοτική δραστηριότητα της χρονιάς που φεύγει.
Καθώς το 2020 φεύγει το Documento ζήτησε από ανθρώπους οι οποίοι με κάποιον τρόπο εμπλέκονται με τον χώρο του βιβλίου να επιλέξουν την έκδοση που ξεχώρισαν στη διάρκεια της χρονιάς.
Βασίλης Τσιράκης
«Ξερολιθιά»
Εκδόσεις Τόπος
Έχει καταγραφεί ως ένας από τους ξεχωριστούς λογοτέχνες του καιρού µας µετά την εµπνευσµένη από τη σχέση της καθηµερινότητας της ζωής στη Θεσσαλονίκη µε τις ιστορικές περιπέτειες της Ελλάδας του 20ού αιώνα τριλογία του: «Σελανίκ», «Χρόνια ανάµεσα», «Οι αλώβητοι».
Το 2020 ο Βασίλης Τσιράκης µας πρόσφερε ένα ακόµη µυθιστόρηµα µε αναφορά σε καταστάσεις πιο κοντινές στις µέρες µας. Πρόκειται για την «Ξερολιθιά» και η ανάγνωσή της δικαίωσε όσους περιµέναµε και αυτήν τη φορά ένα βιβλίο αντάξιο αυτών στα οποία µας έχει συνηθίσει ο συγγραφέας.
Στην «Ξερολιθιά» ο Τσιράκης επιχειρεί µια διεισδυτική µατιά στην Ελλάδα της επίπλαστης ευηµερίας, στα χρόνια της ευωχίας του χρηµατιστηριακού πυρετού, της ΟΝΕ, της Ολυµπιάδας. Τότε που οι «πετυχηµένοι της ζωής», ο Άγγελος της µεγάλης διαφηµιστικής εταιρείας, η Ηρώ των εφήµερων προσοδοφόρων σουξέ, ο Παύλος των ολυµπιακών έργων, απολαµβάνουν τις επιτυχίες τους ανυποψίαστοι για το τι θα ακολουθούσε λίγα χρόνια αργότερα. Η γείωση θα επέλθει µε την επίγνωση της σχέσης των εµφιλοχωρούντων στην ευωχία αδιεξόδων τους µε την κοινωνική πραγµατικότητα που βιώνουν ήδη οι άλλοι, οι «αποτυχηµένοι».
Γιώργος Αλεξάτος
Συγγραφέας – ιστορικός
——————————————————————————
Έριχ Μαρία Ρεμάρκ
«Ο μαύρος οβελίσκος»
Εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Γιάννης Καλλιφατίδης, επίμετρο Τίλμαν Βεστφάλεν
Πενήντα χρόνια µετά τον θάνατο του Ρεµάρκ παρουσιάζεται για δεύτερη φορά στα ελληνικά, σε µια πολύ προσεγµένη έκδοση, το σηµαντικό µυθιστόρηµά του «Ο µαύρος οβελίσκος. Χρονικό µιας αργοπορηµένης νιότης» («Der schwarze Obelisk. Geschichte einer verspäteten Jugend»). Το µυθιστόρηµα κυκλοφόρησε το 1956, αλλά ο χρόνος που διαδραµατίζονται τα γεγονότα της αφήγησης είναι τα πρώτα πολύ κρίσιµα χρόνια της δεκαετίας του ’20, τα οποία άσκησαν καθοριστική επίδραση στην εξέλιξη της ∆ηµοκρατίας της Βαϊµάρης, προεικονίζοντας τις εξελίξεις των αρχών της επόµενης δεκαετίας και την έλευση του ναζισµού. Ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής Λούντβιχ Μπόντνερ είναι παιδί εκείνης της γενιάς που καταστράφηκε από τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, ακόµη και αν κατόρθωσε να γλιτώσει από τα χαρακώµατα και τα δηλητηριώδη αέρια. Ωστόσο ο «Μαύρος οβελίσκος» δεν πρέπει να εκληφθεί απλώς ως συνέχεια του δεύτερου, αριστουργηµατικού και πασίγνωστου µυθιστορήµατος του Ρεµάρκ («Ουδέν νεώτερο από το δυτικό µέτωπο»). Είναι ένα µυθιστόρηµα µε πολύ µεγάλες αφηγηµατικές αρετές, ένας λογοτεχνικός χρονότοπος για µια ατοµική περίπτωση, στριµωγµένη ανάµεσα στις δύο φοβερές καταστροφές του 20ού αιώνα. Το βιβλίο έχει χαρακτηριστεί από µέρος της κριτικής «µυθιστόρηµα µε κλειδί» (Schlüsselroman). Πρόκειται εντούτοις για έργο µε πολλά στοιχεία αυτοµυθοπλασίας, στο οποίο οι κοινωνικοπολιτικές ζυµώσεις που συντελούνται σε όλη τη Γερµανία εντοπίζονται στη γενέθλια πόλη, στο Όσναµπρικ. Ένα σηµαντικό και συναρπαστικό µυθιστόρηµα, το οποίο κατά τη διαδροµή της ανάγνωσης µας καλεί να αναθεωρήσουµε βεβαιότητες και να ανιχνεύσουµε αιτιότητες µέσα σε έναν κόσµο κεφαλαιούχων και καταστραµµένων υπαλλήλων, αναπήρων πολέµου και πτωχευµένων συνταξιούχων, ηθικής και κοινωνικής αποσύνθεσης, σοβινισµού και απελπισίας στις φαινοµενικά καλοβαλµένες πολιτείες των (µικρο)αστών, όπου ο φασισµός βαθαίνει συστηµατικά τις ρίζες του.
Νίκος Σκοπλάκης
Ιστορικός – μεταφραστής
——————————————————————————
Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος
«Ποιήματα (1962-2018)»
Πανοπτικόν, Θεσσαλονίκη 2020
Το όνοµα του Γεράσιµου Λυκιαρδόπουλου είναι εγγύηση. Με οτιδήποτε έχει ασχοληθεί γνωρίζεις εκ των προτέρων ότι είναι καλό. Και ως µεταφραστής και ως δοκιµιογράφος και ως ποιητής έχει αφήσει βαθύ το αποτύπωµά του στα γράµµατά µας. Η συγκεντρωτική έκδοση των ποιηµάτων του χαιρετίζεται µε ενθουσιασµό. Αποτελεί «εκδοτικό γεγονός». Οι µέχρι τώρα εκδοµένες ποιητικές συλλογές του («Ραγισµένο ταµπούρλο», 1991, «Υπό ξένην σηµαία», 1991, και «Τα ποιήµατα του µανδαρίνου», 2002) συµπληρώνονται από µεταγενέστερα έργα και παρουσιάζονται ως άπαντα. Ποίηση της ερηµιάς και των διαψεύσεων, τραγούδια που είναι βουβοί θρήνοι για το µέλλον που έδυσε προτού καν ανατείλει, στίχοι κοφτοί που αρθρώνουν απελπισία για την αµηχανία από την ενοχή που νιώθουν όσοι µετείχαν στην τραγωδία που βίωσαν, χωρίς εντούτοις να πενθούν. Ολιγoγράφος και καίριος ως ποιητής, έρχεται µε τη συµπυκνωµένη σοφία που κέρδισε από τα ταξίδια του στις θάλασσες της στάχτης να σταθεί δίπλα στον Αρη Αλεξάνδρου. «Άστεγος από τα νιάτα του», στεγάζει στους στίχους του την ιστορία της ζωής του και της γενιάς του. Όπως χαρακτηριστικά γράφει: «Η ποίηση αυτή ήταν και στον καιρό της γερασµένη. Και εκπρόθεσµη. Καµία αναδάσωση της µνήµης δεν πέτυχε». Πρόκειται για ορατόριο της µαταίωσης που τραγουδιέται µε άκρα ευγένεια.
Γιώργος Κεντρωτής
Λογοτέχνης – καθηγητής της Θεωρίας της Μετάφρασης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο
——————————————————————————
Νίκος Ερηνάκης
«Αυθεντικότητα και αυτονομία: Από τη δημιουργικότητα στην ελευθερία»
Εκδόσεις Κείμενα
Είναι πολλαπλώς διαπιστωµένο ότι οι ατοµικότητες στη σύγχρονη εποχή δοµούνται στην αναζήτηση ενός εσώτερου, «αυθεντικού» εαυτού, ο οποίος διαπνέεται από µια σχεδόν µεταφυσική ενότητα. Τα άτοµα δεν πλανώνται ως αυθεντικά υποκείµενα διαµέσου της διάδρασής τους µε τα άλλα άτοµα, αντίθετα εκπληρώνουν το υπαρξιακό αίτηµα της αυθεντικής έκφρασης διαµέσου της εσωστρέφειας και της ενδοσκόπησης, της γνώσης του πραγµατικού εαυτού. Αυτή η γνώση καθιστά τα άτοµα αυτόνοµα και δυνάµει ελεύθερα. Ο Νίκος Ερηνάκης µε έναν πυκνό και πρωτότυπο φιλοσοφικό λόγο επιλέγει να αναµετρηθεί µε αυτήν τη συζήτηση, δίνοντας έµφαση στην εξωτερίκευση του αιτήµατος της αυθεντικότητας. Η τελευταία δεν υπάρχει αποκλειστικά ως ενδοσκοπική συνθήκη, αλλά αντίθετα πραγµατώνεται και ως εξωτερικότητα, ως δηµιουργική ορµή και ως συνύπαρξη µε τον έτερο. Προτείνει δε τη συν-αυθεντικότητα και την ισο-αυθεντικότητα ως θεµέλια ενός πολύπτυχου ιδεώδους, το οποίο µπορεί να εµπνεύσει τον ατοµικό και συλλογικό βίο σε πείσµα του αναχωρητισµού που χαρακτηρίζει την ύστερη νεωτερικότητα. Απαιτητικό βιβλίο που επιβάλλει προσήλωση στην ανάγνωση και προσεχτικό αναστοχασµό των επιχειρηµάτων του, αλλά κυριολεκτικά ωφέλιµο µετά την ολοκλήρωση της µελέτης του.
Κώστας Ελευθερίου
Διδάσκων Πολιτικής Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών
——————————————————————————
Άλντεν Νόουλαν
«Χαίρομαι που είμαι εδώ»
Εκδόσεις Loggia, μετάφραση Γιάννης Παλαβός
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ποιητική φωνή, καναδικής καταγωγής, µεταφράζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Μια ανθολογία σαράντα συνθέσεων µεταξύ πεζού και ποιητικού λόγου του Άλντεν Νόουλαν. Σε µια καλαίσθητα προσεγµένη δίγλωσση έκδοση από έναν νέο εκδοτικό οίκο (Loggia) που µας προ(σ)καλεί να διαβάσουµε (την) ποίηση µε τρόπο διαφορετικό. ∆εν ξέρω αν πρόκειται για «πεζοποιήµατα» που σπάσανε σε στίχους, ξέρω όµως πως είναι στίχοι που αρθρώνονται σε λόγο λιτό και αφτιασίδωτο. Μια απλότητα λόγου µε δόσεις υπαρξιακής αγωνίας που αποδίδεται άψογα στην ελληνική γλώσσα από έναν έµπειρο λογοτέχνη, τον Γιάννη Παλαβό, µεταφέροντάς µας (σε) µια ποίηση που διαβάζεται χωρίς φόβο… καθώς µε ανεπιτήδευτες σκέψεις κάπου σε κάποιο σωρό λέξεων µπορεί να βρεις τον εαυτό σου. Κι αν η ποίηση γεννιέται από στιγµές, οι στίχοι του Νόουλαν ξεπηδούν µέσα από περιστατικά – ανθρώπινα ή/και µη ανθρώπινα. Μια και η λογοτεχνία οφείλει να κοιτά κατάµατα τη ζωή. Τότε και µόνο τότε είναι αληθινά καθαρή. Κατηφορίζοντας λοιπόν την «Britain Street» κι αφού περνάς µέσα από εικόνες και λέξεις, διαβάζεις: «Και να ο λόγος/ (σ’ αυτό έχω καταλήξει):/ τα γλυκά λόγια τα ψιθυρίζεις,/ τα άσχηµα µονάχα τα φωνάζεις». Και από ειρωνεία, όπως και ο ίδιος ο ποιητής πρεσβεύει, οι στίχοι αυτοί σε οδηγούν αυθόρµητα να τους σκεφτείς αντίστροφα: πώς θα ήταν άραγε τα λόγια τα γλυκά να τα φωνάζεις και τα άσχηµα µονάχα να τα ψιθυρίζεις.
Νίκος Μαθιουδάκης
Επισκέπτης καθηγητής Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισµού στο Πανεπιστήµιο της Γρανάδας
——————————————————————————
Δημήτρης Γληνός – Σωκράτης Κουγέας
«Ο εθνικισμός στα σχολικά εγχειρίδια»
Εκδόσεις Τόπος, μετάφραση Μαριάνθη Μπέλλα, πρόλογος Σωκράτης Κουγέας, εισαγωγή Γιώργος Μπουμπούς
Ανάµεσα στα βιβλία που εκδόθηκαν το 2020 αξίζει να µνηµονευθεί η άγνωστη στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό µελέτη των ∆ηµήτρη Γληνού και Σωκράτη Κουγέα για το περιεχόµενο των ελληνικών σχολικών βιβλίων κατά και µετά τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο. Πρόκειται για µια εργασία που δηµοσιεύτηκε στη γαλλική γλώσσα, στον δεύτερο τόµο της έρευνας για τα σχολικά βιβλία που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια και µετά τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, που εξέδωσε το Κληροδότηµα Carnegie (Dotation Carnegie pour la Paix Internationale) για τη διεθνή ειρήνη το 1927. Το κείµενο γράφτηκε το 1925-26 στην ελληνική γλώσσα, όταν ο Γληνός ήταν ακόµη διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδηµίας. Ο πρώτος που έκανε παρουσίαση της γαλλικής έκδοσης στην ελληνική βιβλιογραφία είναι ο Φίλιππος Ηλιού. Το χειρόγραφο κείµενο στην ελληνική γλώσσα δεν έχει δηµοσιευτεί και η παρούσα έκδοση είναι µετάφραση από το γαλλικό κείµενο. Η αξία της µελέτης αυτής είναι πολλαπλή καθώς: α) αποτελεί την πρώτη µελέτη περιεχοµένου των σχολικών βιβλίων στην Ελλάδα, β) παρουσιάζει τις απόψεις του Γληνού για την Επανάσταση του 1821 και τον εθνικισµό στα Βαλκάνια και γ) αντανακλά τον πνεύµα των προσπαθειών των προοδευτικών µεταρρυθµίσεων εκείνης της εποχής.
Κώστας Θεριανός
Εκπαιδευτικός – διδάκτορας τμήματος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης
——————————————————————————
Έφη Γαζή
«Άγνωστη χώρα. Ελλάδα και Δύση στις αρχές του 20ού αιώνα»
Εκδόσεις Πόλις
Από τα βιβλία που διάβασα το 2020 ξεχώρισα την «Άγνωστη χώρα» της Έφης Γαζή. Αφορά ένα ρεύµα ιδεών το οποίο συγκροτούν διανοούµενοι µε αρκετά περίοπτη θέση στα ελληνικά γράµµατα ή και στην πολιτική. Πρόκειται για τους Αργύρη Εφταλιώτη, Περικλή Γιαννόπουλο και Ιωνα ∆ραγούµη. Κοινός τόπος τους είναι ότι η Ελλάδα είχε αλλοτριωθεί πολιτισµικά από τη ∆ύση· η κουλτούρα και οι αντιλήψεις των λογίων βρίσκονταν σε διάσταση µε τις προδιαθέσεις, τις ροπές, τη γλώσσα του λαού. Όλοι τους ήταν δηµοτικιστές και υπογράµµιζαν την αξία της τοπικής κοινότητας και της αυτονοµίας της. Αναδείκνυαν ένα χάσµα µεταξύ του τότε κράτους, το οποίο αποτελούσε τον επίσηµο φορέα της Μεγάλης Ιδέας και επιδίωκε τη σύµπτωση έθνους και κράτους, και της εθνικής κοινότητας των Ελλήνων η οποία ως δίκτυο υπήρχε πολύ πέραν των κρατικών ορίων. Το κράτος υστερούσε, εµφανιζόταν ανάξιο της εθνικής παράδοσης και των προσδοκιών. Η Έφη Γαζή επισηµαίνει πάντως ότι οι εκπρόσωποι αυτού του ρεύµατος στηρίχτηκαν σε δυτικά σχήµατα που θεµελίωναν την αντίδραση στη νεωτερικότητα. Η αφήγησή της είναι ρέουσα, αναδεικνύει παραµεληµένες τάσεις, συµβάλλει στη συζήτηση που αναπτύσσεται ενόψει της 200ής επετείου από την Ελληνική Επανάσταση. Είναι µια πολύ σηµαντική συνεισφορά στην ιστορία των ιδεών.
Σωτήρης Ριζάς
Διευθύνων του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού στην Ακαδημία Αθηνών
——————————————————————————
Τζούλιαν Μπαρνς
«Άνδρας με κόκκινο μανδύα»
Εκδόσεις Μεταίχμιο, μετάφραση Κατερίνα Σχινά
Βρίσκοµαι ανάµεσα σε δύο βιβλία. Όµως θα επιλέξω τον «Άνδρα µε κόκκινο µανδύα» του Τζούλιαν Μπαρνς αντί του «Κύριου Γουάιλντερ κι εγώ» του Τζόναθαν Κόου επειδή αποτελεί µια καταπληκτική περιγραφή της Μπελ Επόκ, µιας εποχής που µε ενδιαφέρει απέραντα. Ο τρόπος που ο συγγραφέας οδηγείται στη σκιαγράφηση της εποχής είναι αξεπέραστος καθώς βασίζεται στις ειδήσεις και στα πρωτοσέλιδα εκείνων των ηµερών έχοντας για πρωταγωνιστές αγαπηµένους µου καλλιτέχνες και συγγραφείς, όπως ο Προυστ. Ο κόσµος µας είναι ό,τι µας περιβάλλει και αυτό είναι το κατόρθωµα του συγκεκριµένου βιβλίου. Προβαίνει στην απεικόνιση του συγκεκριµένου κόσµου δίχως να αγιοποιεί ή να αποδοµεί. ∆ιαβάζοντάς το παρακολουθείς εκείνα ακριβώς που συνέβησαν τότε χωρίς να υπάρχει καµιά κριτική διάθεση. Αυτός είναι ο κόσµος που µε ενδιαφέρει. ∆εν µπορώ να ταυτιστώ µε τον κόσµο που αρέσει σε κάποιον άλλο και ειδικά µε εκείνον που εκφράζει τις µάζες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρότεινα σε κάποιους φίλους να το διαβάσουν και οι περισσότεροι µου είπαν το εξής: «Μα αυτό είναι σαν να το έχεις γράψει εσύ ο ίδιος».
Κωνσταντίνος Τζούμας
Ηθοποιός – ραδιοφωνικός παραγωγός