Η μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε την περασμένη Δευτέρα στον καθεδρικό ναό της Notre Dame στο κέντρο του Παρισιού προκάλεσε κύμα συγκίνησης παγκοσμίως για το λαβωμένο από τις φλόγες στολίδι της γοτθικής αρχιτεκτονικής, το μεγαλύτερο σε επισκεψιμότητα μνημείο στη Γαλλία και την Ευρώπη. Πλην όμως πυροδότησε επιμέρους δημόσιες συζητήσεις για μια σειρά καίριων ζητημάτων: από τις πολιτικές ευθύνες για χρόνιες και μοιραίες παραλείψεις στη συντήρηση έως τη βιασύνη του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν να εκφράσει την πεποίθησή του ότι τα έργα αποκατάστασης θα ολοκληρωθούν σε μια πενταετία.
Για την αναγκαιότητα των εργασιών συντήρησης (σε πολύ μεγαλύτερη έκταση από όσο υλοποιούνταν την ώρα του μοιραίου βραχυκυκλώματος στο ηλεκτρικό ρεύμα) οι ειδικοί έκρουαν των κώδωνα του κινδύνου εδώ και δεκαετίες. «Στο Παρίσι η φθαρμένη Notre Dame χρειάζεται ανακαίνιση και ελπίζει στη δική σου βοήθεια» είναι ο χαρακτηριστικός τίτλος ρεπορτάζ των «New York Times» το 2017. «Η πέτρα είναι παντού διαβρωμένη, και όσο περισσότερο φυσά ο άνεμος τόσο συνεχίζουν μικρά κομμάτια να πέφτουν. Η κατάσταση έχει βγει εκτός ελέγχου» σημείωνε ο εκπρόσωπος του καθεδρικού Αντρέ Φινό.
Βαριά κληρονομιά, ανάξιοι κληρονόμοι. Η οργάνωση Φίλοι της Notre Dame συστάθηκε για να καλύψει το κενό της κρατικής ανεπάρκειας. Φιλοδοξούσε να συγκεντρώσει κεφάλαια για τις αναγκαίες εργασίες αποκατάστασης του ναού, το κόστος των οποίων ανερχόταν σε 150 εκατ. ευρώ το 2017. Δυστυχώς, έμεινε στις φιλοδοξίες. Και τώρα το κόστος θα είναι πολλαπλάσιο.
«Οταν κοιτάς [τον καθεδρικό] από μπροστά, δεν υπάρχει πρόβλημα. Αλλά όταν περνάς στο παρασκήνιο, τα πράγματα παίρνουν την κάτω βόλτα. Το νερό στάζει συστηματικά από τις ρωγμές που έχουν δημιουργηθεί στο “βέλος”, γεγονός που αποδυναμώνει το ξύλινο πλαίσιο. Η βροχή, κάποιες φορές όξινη, διαβρώνει αργά τα “ιπτάμενα” στηρίγματα και τις διακοσμητικές κορυφές του, κατασκευασμένες από εύθραυστο ασβεστόλιθο. Ορισμένες υδρορροές έχουν πέσει στο έδαφος και έχουν αντικατασταθεί από πλαστικούς σωλήνες» εξηγούσε στους «New York Times» ο Μισέλ Πικό, επικεφαλής της οργάνωσης.
Οι συνηθισμένες εργασίες συντήρησης στη Notre Dame, για τις οποίες υπεύθυνη είναι η γαλλική κυβέρνηση, δεν αρκούσαν για να διαφυλάξουν την ακεραιότητα του καθεδρικού, ενός εκ των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, το οποίο βρισκόταν σε «επίφοβη κατάσταση», κατήγγειλε ο ιστορικός τέχνης Αντριου Τάλον.
Πολιτικάντικο ευχολόγιο από τον Μακρόν
Με διάγγελμά του την επομένη της πυρκαγιάς ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν, ο οποίος είχε ετοιμαστεί να μιλήσει σε αυστηρούς τόνους για το κίνημα των «κίτρινων γιλέκων», παρουσιάστηκε αντ’ αυτού ως ο ενωτικός ηγέτης που ήθελε να εμψυχώσει αλλά και να καθησυχάσει τον πονεμένο λαό του. Εξέφρασε την πεποίθηση ότι οι εργασίες αποκατάστασης μπορούν να ολοκληρωθούν σε πέντε χρόνια, προκαλώντας την άμεση αντίδραση πολλών ειδικών στον τομέα της αναστήλωσης κτιρίων, οι οποίοι εξανέστησαν με τη βιασύνη του προέδρου, η οποία θεωρήθηκε περισσότερο ως πολιτικάντικο ευχολόγιο. Τέτοιου μεγέθους έργα, σύμφωνα με τους επιστήμονες, συνήθως διαρκούν ολόκληρες δεκαετίες.
Πέραν της μοναδικής ξύλινης στέγης του ναού η οποία –μαζί με το διάσημο «βέλος» που ατένιζε τον Σηκουάνα από ύψος 93 μέτρων– κάηκε ολοσχερώς, έχουν υποστεί σοβαρότατες φθορές το εκκλησιαστικό όργανο του ναού, τα επιβλητικά βιτρό και αγάλματα όπως η μαρμάρινη «Πιετά» του Νικολά Κουστό, κατασκευασμένη μεταξύ 1712 και 1728.
«Πρέπει πρώτα τα αξιολογήσουμε τη ζημιά που προξένησε το νερό και ενδεχομένως τις επιπτώσεις της θερμότητας, η οποία μπορεί να προκάλεσε βλάβες στους περίπου 8.000 αυλούς, κυρίως εκείνους που χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα, οι οποίοι αποτελούν το 60% επί του συνόλου» εξήγησε στη γαλλική «Le Monde» ο κατασκευαστής και επισκευαστής εκκλησιαστικών οργάνων Μπερτράν Κατιό.
«Με βάση τις μέχρι σήμερα πληροφορίες το μέγεθος της καταστροφής είναι τεράστιο και αφορά όχι μόνο τον ναό αλλά και άλλους ανεκτίμητους θησαυρούς που υπήρχαν στο εσωτερικό του» δήλωσε στο Documento ο Μιχαήλ Νομικός, ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ο οποίος έχει πολυετή εμπειρία στην αποκατάσταση και επανάχρηση ιστορικών κτιρίων και συνόλων.
Σύμφωνα με τις πρώτες πληροφορίες που έγιναν γνωστές για την κατάσταση της Notre Dame μετά την κατάσβεση της πυρκαγιάς, η στατικότητα του κτιρίου
δεν έχει επηρεαστεί. Ωστόσο οι «New York Times» δημοσίευσαν την άποψη μερίδας πολιτικών μηχανικών που υποστηρίζουν ότι είναι πολύ νωρίς για να μιλήσουμε με σιγουριά για την ανθεκτικότητα του σκελετού, ο οποίος είναι πιθανό να «αντιδράσει» εν καιρώ στη φωτιά και στο νερό από τα οποία γλίτωσε, αλλά όχι αλώβητος. Ο κ. Νομικός εξέφρασε την εμπιστοσύνη του «στους έμπειρους επιστήμονες οι οποίοι έχουν ξεκινήσει να εξετάζουν τη δομοστατική επάρκεια της κατασκευής του ναού από λιθοδομή».
«Οι εργασίες αποκατάστασης ενός τόσο σημαντικού μνημείου είναι χρονοβόρες, τόσο από την άποψη των μελετών όσο και ως προς την εφαρμογή τους» μας είπε ο κ. Νομικός, ο οποίος συμπέρανε ότι «η πεποίθηση του Γάλλου προέδρου μάλλον θα πρέπει να βασίζεται σε διαβεβαιώσεις ειδικών συμβούλων του». Μόνο «εάν οι σχετικές αποφάσεις και εργασίες επιταχυνθούν συστηματικά και οργανωμένα είναι δυνατόν να ολοκληρωθούν στο διάστημα αυτό».
Αντίγραφο του μνημείου ή «θυσίες»
Ενας ακόμη κύκλος συζητήσεων που αναζωπυρώθηκε μετά την πυρκαγιά στον καθεδρικό της Notre Dame, από τον οποίο απουσίαζαν βασικά μέτρα πυρασφάλειας όπως και ένα συνηθισμένο αυτόματο σύστημα κατάσβεσης, αφορά την ουσία αυτή καθαυτή των έργων αποκατάστασης.
Θα πρέπει άραγε να επιδιώκεται μια όσο το δυνατόν πιστή αντιγραφή ενός κτιρίου προτού πληγεί από οποιαδήποτε καταστροφή; Θα πρέπει να επιλέγεται ως «εμβληματική» μια μορφή του ανά τους αιώνες; Ή θα πρέπει να γίνονται «θυσίες» με προτεραιότητα την ενίσχυση της ασφάλειάς του; Οι περισσότεροι επιστήμονες κλίνουν προς τη μέση λύση, αυτή της ισορροπίας. Για τον κ. Νομικό, «η απόφαση για την πιστή ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων θα πρέπει να γίνει αντικείμενο εθνικού και διεθνούς διαλόγου ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα. Και να παρθεί με ψυχραιμία και νηφαλιότητα».
Συντήρηση στο έλεος ενός… ξυστού
Η ιδέα ακούγεται κατώτερη των περιστάσεων, πλην όμως είναι αντιπροσωπευτική της φιλοσοφίας ενός τμήματος της γαλλικής πολιτείας για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Στη «λύση» της επίκλησης στο συναίσθημα των κατοίκων και των τουριστών κατέληξαν οι γαλλικές αρχές το 2018, οπότε και λάνσαραν ένα νέο «ξυστό» με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων που θα διοχετεύονταν στην πραγματοποίηση κρίσιμων έργων συντήρησης. Δυόμισι εκατομμύρια λαχνοί από ειδικό ξυστό «πολιτιστικής κληρονομιάς», με κόστος 15 ευρώ έκαστο, πωλήθηκαν συνολικά. Από το ποσό των 37,5 εκατ. ευρώ που συγκεντρώθηκε, τα 15-20 εκατ. προορίζονταν για εργασίες αποκατάστασης 269 μνημείων τα οποία έχρηζαν άμεσης παρέμβασης για τη διαφύλαξή τους. Προτεραιότητα είχαν 18 εξ αυτών που χαρακτηρίστηκαν «εμβληματικά», όπως το φρούριο Σιγκόν στο αρχιπέλαγος Γκλενάν, ανοιχτά της Βρετάνης. Ορισμένοι σχολιαστές αποκαλούν το συγκεκριμένο ξυστό «lotto cache-misere». Δηλαδή «λοταρία που κρύβει τη μιζέρια». Μια νέα σειρά έχει προγραμματιστεί να κυκλοφορήσει μέχρι τα τέλη του 2019.
«Δεν θα περιμένουμε 107 χρόνια!»
Ετσι λένε οι Γάλλοι άμα βλέπουν ότι κάτι καθυστερεί πολύ μέχρι να γίνει. Για την προέλευση της ρήσης υπάρχουν κάμποσες θεωρίες. Σύμφωνα με την επικρατέστερη οι ρίζες της ανάγονται στην κατασκευή του καθεδρικού της Notre Dame. Κατά την παράδοση, 107 χρόνια διήρκεσε συνολικά η αρχική ανέγερσή της. Ωστόσο δεν υπάρχει συμφωνία των ιστορικών για την ακριβή ημερομηνία περάτωσης των εργασιών κατασκευής. Αλλη θεωρία αναφέρεται στη συνολική διάρκεια δύο πολέμων, του Εκατονταετούς (1337-1453) με τους Αγγλους και του Επταετούς (1756-1763) μεταξύ όλων των μεγάλων δυνάμεων της εποχής πλην της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Notre Dame ξεχωρίζει ως στολίδι της γοτθικής αρχιτεκτονικής, με τις τερατόμορφες υδρορροές, τα εντυπωσιακά βιτρό, τα επιβλητικά εκκλησιαστικά όργανα – τρία τον αριθμό– και τα εκατοντάδες έργα τέχνης στο εσωτερικό της. Η λογοτεχνική αίγλη που προσέδωσε στον ναό το μυθιστόρημα του Βίκτωρος Ουγκώ παραμονεύει αόρατη σε κάθε γωνιά. Λιγότερη γνωστή είναι η Notre Dame για την οικολογική ευαισθησία της, την οποία αποφάσισε να δείξει το 2013 όταν δέχτηκε να φιλοξενήσει στη στέγη της… μελίσσια, δώρο του Γάλλου μελισσοκόμου Νικολά Ζεάν. Οι μέλισσες ανήκαν στο στέλεχος Μπάκφαστ, «βασικό χαρακτηριστικό του οποίου είναι η ηρεμία, η οποία είναι πολύ σημαντική στην αστική μελισσοκομία» σύμφωνα με τον Ζεάν. Στον κατάλογο των αξιοπερίεργων που αφορούν τον εμβληματικό ναό περιλαμβάνεται και ένα από τα δώδεκα αγάλματα των αποστόλων που ήταν τοποθετημένα στη βάση του «βέλους», το οποίο ανακατασκευάστηκε στη διάρκεια των έργων αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκαν τον 19ο αιώνα, των σημαντικότερων στην ιστορία του καθεδρικού. Η ιστορία θέλει τον διάσημο αρχιτέκτονα ΒιολέΛε-Ντικ να «δίνει» το πρόσωπό του στο συγκεκριμένο άγαλμα.