Αν και η 11η Σεπτεμβρίου 2001 θεωρείται ορόσημο για τον «παγκόσμιο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», ελάχιστοι γνωρίζουν ότι ήταν και η κομβική στιγμή που άλλαξε το τοπίο της διαδικτυακής ενημέρωσης.
Ώρες μετά το τρομοκρατικό χτύπημα, η μηχανή αναζήτησης της Google εμφάνιζε μόνο εγκυκλοπαιδικές γνώσεις σχετικά με το World Trade Center και η εταιρεία αναγκάστηκε να προσθέσει ειδησεογραφικές πηγές προκειμένου να ενημερωθούν οι χρήστες. Κάπως έτσι γεννήθηκε η εξειδικευμένη υπηρεσία αναζήτησης ειδήσεων της Google και μαζί της και ο αλγόριθμος που θα κατάφερνε να δώσει στο κοινό τις πιο συναφείς πληροφορίες γι’ αυτό που αναζητούσε.
Δεκαπέντε χρόνια μετά η Google είναι ο κυρίαρχος του ενημερωτικού παιχνιδιού παγκοσμίως. Και αυτό γιατί μέσω των αλγόριθμών της επί της ουσίας έγινε δίαυλος καθοδήγησης εκατομμυρίων χρηστών, μέσω του ηλεκτρονικού υπολογιστή, του tablet ή του κινητού τους, σε συγκεκριμένους ενημερωτικούς ιστότοπους, γεγονός που σύντομα την ανέδειξε ρυθμιστή της διαδικτυακής ενημέρωσης, αν σκεφτεί κανείς ότι μέσω της μηχανής αναζήτησής της ανακατευθύνει σε Ευρώπη και Αμερική το 50% και σε κάποιες φορές το 80% των χρηστών που ενημερώνονται διαδικτυακά.
«O αλγόριθμος της Google αποτελείται από 200 παράγοντες και 50 υποπαράγοντες για κάθε έναν. Δηλαδή έχουμε ένα σύνολο 10.000 παραγόντων…» μας εξηγεί ο Γιάννης Διβράμης, ειδικός SEO (Search Engine Optimization – βελτιστοποίηση θέσης κατάταξης σε μηχανές αναζήτησης), προώθησης ιστοσελίδων στην Google και στα social media. «Η εταιρεία αλλάζει αυτό τον αλγόριθμο καθημερινά, που σημαίνει ότι διαφοροποιεί το ποσοστό βαρύτητας κάποιων παραγόντων από μέρα σε μέρα, προσθέτει κάτι καινούργιο ή αφαιρεί κάτι άλλο. Η τελευταία μεγάλη ανανέωση της εταιρείας ανακοινώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2016 με τον αλγόριθμο Panda 4. Αντιγραφή του αλγόριθμου της Google είναι και ο αντίστοιχος στο Facebook, o Edge Rank, που δημιουργήθηκε και χρησιμοποιείται στο Facebook από το 2014. Και για τις δύο εταιρείες οι αλγόριθμοι είναι μυστικοί και αποτελούν βιομηχανική ιδιοκτησία τους».
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το 90% των χρηστών που αναζητούν κάτι στην Google, δεν θα επισκεφτεί ποτέ τα αποτελέσματα της τρίτης σελίδας, ενώ το 62% θα κάνει «κλικ» σε κάποιο από τα αποτελέσματα της πρώτης σελίδας. Το πρώτο αποτέλεσμα θα το δει σίγουρα το 32,5% των χρηστών, το δεύτερο το 17,6% και το τρίτο μόλις το 11,4%. Πολύ σύντομα όλοι ήθελαν να βρεθούν στις πρώτες θέσεις κατάταξης της Google και στη συνέχεια του Facebook.
«Aν δεν είσαι πρώτος στην κατάταξη της Google, δεν υπάρχεις»
Αν και ο τρόπος λειτουργίας του αλγόριθμου της Google και του Facebook που ιεραρχεί τις ειδήσεις αποτελεί εμπορικό μυστικό των εταιρειών, από τις δηλώσεις στελεχών έχει συγκεντρωθεί πλήθος πληροφοριών για τα στοιχεία που κατατάσσουν «ψηλά» ένα θέμα.
«Αλγόριθμος σημαίνει μέθοδος επίλυσης στα μαθηματικά…» εξηγεί ο Γιάννης Διβράμης, «…οπότε ακόμη κι αν είναι μυστικός, εμείς στον χώρο της βελτιστοποίησης μηχανών αναζήτησης, με λέξεις-κλειδιά, με την εμπειρία μας και τις συνεχείς δοκιμές μας, ανακαλύψαμε πολλούς από τους παράγοντες που τον επηρεάζουν. Μπορούμε λοιπόν να βελτιστοποιούμε τις ιστοσελίδες προκειμένου να ευθυγραμμίζονται με τον αλγόριθμο της Google, ώστε να βγαίνουν όσο πιο ψηλά γίνεται».
Η βελτιστοποίηση θέσης κατάταξης και οι τεχνικές της αναδείχτηκαν από εκδότες και στελέχη των ενημερωτικών σάιτ ως «ιερός οδηγός» για τους συντάκτες, αφού αν κάποιος δεν βρίσκεται στην κορυφή της λίστας αποτελεσμάτων, είναι σαν να μην υπάρχει.
Οι μεγαλύτεροι οργανισμοί ΜΜΕ παγκοσμίως επενδύουν σε εξειδικευμένα στελέχη και νέες τεχνολογίες προκειμένου να βελτιστοποιήσουν την εμφάνισή τους στη σειρά κατάταξης της Google και των σελίδων του Facebook με βάση όσα προστάζει ο «μυστικός αλγόριθμος», σε βαθμό που να αμφισβητείται πλέον η ανεξαρτησία τους, καθώς με αυτό τoν τρόπο οι δύο εταιρείες επεμβαίνουν καθοριστικά στη διαδικασία παραγωγής, έκδοσης και διανομής των ειδήσεων.
Η παρουσίαση της είδησης πρέπει να συνοδεύεται από συγκεκριμένους τίτλους, λέξεις-κλειδιά, εικόνες, υπερσυνδέσμους, κατάλληλα URL, αναλύσεις, site maps και άλλα, που οι εταιρείες αφήνουν να εννοηθεί ή τα στελέχη SEO ανακαλύπτουν ότι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη θέση κατάταξης. Επί της ουσίας οι αλγόριθμοι καθορίζουν και χειραγωγούν τον τρόπο με τον οποίο ενημερωνόμαστε, διαμορφώνουμε άποψη και στη συνέχεια αποφασίζουμε.
«Πλέον έχει διαμορφωθεί ένα ολιγοπώλιο στο διαδίκτυο όσον αφορά την πρόσβαση σε πληροφορίες που έχουν να κάνουν με την επικαιρότητα…» μας λέει ο καθηγητής ΜΜΕ και Επικοινωνίας Νικόλαος Σμυρναίος. «Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι δύο κυρίαρχοι παίκτες, η Google με το Google Νews και το Facebook με το Newsfeed, είναι ιδιωτικές εταιρείες κερδοσκοπικού χαρακτήρα και μάλιστα εισηγμένες στο χρηματιστήριο. Οι αλγόριθμοι έχουν βελτιστοποιηθεί για να τους παρέχουν το μεγαλύτερο κέρδος. Εχουμε λοιπόν σύγκρουση του δημόσιου συμφέροντος, που απαιτεί οι πολίτες να έχουν σφαιρική, αντικειμενική και σωστή πληροφόρηση, με τα ιδιωτικά συμφέροντα των δύο αυτών εταιρειών, που στόχο έχουν να αυξήσουν τα «κλικ», να μεγιστοποιήσουν τη διαφήμιση και τα κέρδη τους. Φιλτράρουν τις πληροφορίες και επηρεάζουν το τι μπορούμε και τι δεν μπορούμε να δούμε στο διαδίκτυο. Το θέμα είναι με ποια κριτήρια το κάνουν αυτό».
Τα έσοδα από διαφημίσεις
To 95% των εσόδων της Google προέρχεται από το Google AdWords, δηλαδή από τις διαφημίσεις που προβάλλονται είτε σε συνεργαζόμενα δίκτυα είτε σε άλλα σάιτ, συμπεριλαμβανομένων των ειδησεογραφικών.
Google και Facebook σε καιρό κρίσης για τα παγκόσμια ΜΜΕ, χωρίς να διαθέτουν κεφάλαια για τη δημιουργία ενημερωτικού προϊόντος, κερδίζουν σημαντικά ποσά από διαφημίσεις, καθώς διευθύνουν τη ροή μεγάλων χρηματικών ποσών που προκύπτουν από διαφημιστικά πακέτα, λειτουργώντας ως διαφημιστικές εταιρείες (media shops). Οι εκδότες, αν και το έχουν αντιληφθεί, δεν έρχονται σε ανοιχτή σύγκρουση μαζί τους: υπάρχει ένας σιωπηρός συμβιβασμός μεταξύ τους προκειμένου και οι δυο να κερδίζουν επισκεψιμότητα, που μεταφράζεται είτε σε οικονομική ισχύ είτε σε ισχύ επιρροής στα πολιτικά πράγματα.
Όσοι προσπάθησαν να αντιταχθούν και να ζητήσουν πνευματικά δικαιώματα το μετάνιωσαν πικρά. Οταν το 2014 η Ισπανική Ενωση Ιδιοκτητών Ημερήσιων Εφημερίδων (AEDE) απαίτησε από την Google να πληρώνει για να εμφανίζει το περιεχόμενό τους, εκείνη αντέδρασε κλείνοντας την ισπανική έκδοση του Google News, προκαλώντας ραγδαία πτώση στην επισκεψιμότητα των ισπανικών ειδησεογραφικών ιστοσελίδων.
«Οταν ξεκίνησε η Google Νews, εάν έκανες μια αναζήτηση, στην πρώτη σελίδα έβλεπες πολλά και διαφορετικά σάιτ…» επισημαίνει ο Νικόλαος Σμυρναίος. «Υπό την πίεση όμως των κυρίαρχων εκδοτών, αυτών που σε κάθε χώρα μπορούν να διαπραγματευτούν με την Google, τα μικρά σάιτ άρχισαν να εξαφανίζονται. Αν πας σήμερα είτε στο αμερικανικό είτε στο ελληνικό είτε στο γαλλικό Google Νews, θα δεις ότι υπάρχουν πέντε-δέκα εκδότες, των παραδοσιακών μεγάλων εφημερίδων και καναλιών».
Νέα Μέσα κολλημένα σε… παλιές λογικές
Σε έρευνα που πραγματοποίησε στο Παρίσι ο καθηγητής Νικόλαος Σμυρναίος εξετάζοντας 37.569 θέματα από 209 γαλλικούς ιστότοπους σε 11 ημέρες, παρατηρήθηκε ότι το 50% των άρθρων αφορούσε 17 θέματα και το υπόλοιπο 50% 5.464 θέματα, γεγονός που καταδεικνύει ότι το φαινόμενο του agenda setting effect, δηλαδή της προώθησης συγκεκριμένων θεμάτων από τα ΜΜΕ, για τα οποία μιλούν με ίδιες κλισέ εκφράσεις, καλά κρατεί και στο σύγχρονο διαδίκτυο, ενώ επιβραβεύεται και από τον αλγόριθμο της Google που τα διατηρεί σε υψηλές θέσεις στην αναζήτηση των χρηστών. Οσοι ακολουθούν τη μιντιακή ατζέντα που προωθούν οι μεγάλοι οργανισμοί και τα πρακτορεία κερδίζουν επισκεψιμότητα, σε αντίθεση με τα πρωτότυπα θέματα ή τις νέες έρευνες, που περιθωριοποιούνται.
Oλόκληρα ψευδοειδησεογραφικά οικοσυστήματα άρχισαν να αναπτύσσονται σε ομάδες εκατοντάδων σάιτ και μπλογκ προκειμένου να ανεβάσουν μια είδηση ψηλά στη λίστα κατάταξης με στόχο να την περάσουν και στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, εξυπηρετώντας τα συμφέροντά τους. O Τζόναθαν Ολμπράιτ, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιλον στη Βόρεια Καρολίνα, εντόπισε και αποτύπωσε σε ένα χαρακτηριστικό γραφικό 300 σάιτ ακροδεξιών ειδήσεων και προπαγάνδας, τα οποία έχουν συστήσει ένα δορυφορικό σύστημα με 1,3 εκατομμύριο συνδέσμους που τα συνδέουν τόσο μεταξύ τους όσο και με το σύστημα των παραδοσιακών ΜΜΕ, με στόχο να διαδώσουν τις ακροδεξιές ιδέες. Με παρόμοια συστήματα διαδίδονται και οι ψευδείς ειδήσεις.
Δεδομένου ότι το Facebook χρησιμοποιεί παρόμοιο αλγόριθμο με την Google, μπορούμε να αντιληφθούμε τον ρόλο που διαδραμάτισαν τα νέα Μέσα και η διασπορά των ψευδών ειδήσεων. Το BuzzFeed News υποστήριξε με πρόσφατη έρευνά του ότι τους τελευταίους τρεις μήνες πριν από τις αμερικανικές εκλογές, σε ό,τι αφορά τα 20 θέματα με τη μεγαλύτερη διάδοση και αναπαραγωγή από το Facebook, οι ψεύτικες ειδήσεις είχαν μεγαλύτερη απήχηση από τις αληθινές. Συγκεκριμένα, 8,7 εκατομμύρια χρήστες διάβασαν τις ψεύτικες ειδήσεις, ενώ μόλις 7,3 εκατομμύρια χρήστες είδαν τις αληθινές. Επισημαίνεται ότι το 85% του περιεχομένου των ψεύτικων θεμάτων ήταν είτε αρνητικό προς τη Χίλαρι Κλίντον είτε θετικό προς τον Ντόναλντ Τραμπ.
Κάπως έτσι διαβάσαμε ότι ο πάπας δίνει την ευλογία του στην υποψηφιότητα Τραμπ, ότι η Χίλαρι έχει αποκλειστεί από κάθε αξίωμα λόγω έλλειψης προσόντων και ότι πουλάει όπλα στο ISIS!
«Η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα δεν είναι καινούργια φαινόμενα, υπήρχαν και στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης…» υποστηρίζει ο καθηγητής Νικόλαος Σμυρναίος. «Ομως, ένας τηλεθεατής π.χ. έχει συσσωρεύσει κάποια κοινωνική εμπειρία, όταν ανοίγει ένα κανάλι ξέρει πάνω κάτω ποιος του μιλάει και με ποια κίνητρα. Εκεί που το διαδίκτυο είναι πιο δυνατό είναι στην ταχύτητα, στην ένταση και στην έκταση των τάσεων αυτών, αλλά και στη δυσκολία να καταλάβει ο χρήστης ότι συμβαίνει αυτό το πράγμα. Το Facebook έχει 1,4 δισεκατομμύριο χρήστες, είναι ένα μέσο που δεν έχουμε ξαναδεί στην ιστορία και εμφανίζεται ως ουδέτερη πλατφόρμα. Δεν είναι όμως μια εταιρεία με κοινωνική ευθύνη, αλλά μια εταιρεία στην υπηρεσία των μετόχων της. Από κάθε share και like βγάζει διαφημιστικό χρήμα, άρα ο μόνος λόγος να το ενδιαφέρει αν μια είδηση είναι ψεύτικη είναι ίσως η φήμη του. Για να βρουν τη λύση κάθονται στο τραπέζι… μηχανικοί και μαρκετίστες, που θα χρησιμοποιήσουν τον αλγόριθμο με αδιαφανείς τρόπους, χωρίς δημοκρατικό έλεγχο. Ετσι όμως διακυβεύεται το δημόσιο συμφέρον, όσον αφορά το πώς αντιλαμβάνεται ένα τεράστιο μέρος του κοινού το τι συμβαίνει στην κοινωνία, και δυστυχώς οι παράμετροι που θα θέσουν θα είναι κρυφές!».
Ο Γιάννης Διβράμης, ειδικός SEO, προώθησης ιστοσελίδων στην Google και στα social media, παραδέχεται ότι υπάρχει η δυνατότητα μέσα από τα κατάλληλα εργαλεία στα νέα Μέσα να χειραγωγηθούν οι ψηφοφόροι: «Οποιοσδήποτε ειδικός μπορεί να βοηθήσει τα κόμματα να αυξήσουν πολύ τα ποσοστά τους επηρεάζοντας τόσο τον αλγόριθμο, που σε περιπτώσεις μικρών διαφορών να κρίνει και τις εκλογές. Αν στην αναζήτηση των χρηστών για τη φράση “ελληνική πολιτική” εμφανίζονται πρώτα στη σειρά κατάταξης συγκεκριμένο κόμμα και τα μέσα ενημέρωσης που το υποστηρίζουν, το κοινό θα λαμβάνει μονόπλευρη πληροφόρηση και θα αρχίσει σιγά σιγά να συμμερίζεται αυτές τις απόψεις. Διαμορφώνεις και ελέγχεις την πολιτική σκέψη των ψηφοφόρων και μάλιστα με τρόπο που δεν το καταλαβαίνουν».
Τα ρομπότ και τα ψεύτικα προφίλ
«Το 63% της κίνησης στο ίντερνετ γίνεται από ψεύτικα ρομπότ και όχι από ανθρώπινο χέρι…» διευκρινίζει ο Γιάννης Διβράμης. «Προσπαθούν να ξεγελάσουν τους αλγόριθμους. Ομως αντίστοιχα μεγάλο αριθμό bots έχει και η Google, που ανιχνεύουν δισεκατομμύρια περίεργες σελίδες καθημερινά και προσπαθούν να λιγοστέψουν το spam».
Τα bots αποδεικνύονται σημαντικά εργαλεία στην πολιτική επικοινωνία. Είναι οι ακούραστοι και φανατικοί υποστηρικτές που δεν σταματούν να τουιτάρουν και να αναδημοσιεύουν τις ειδήσεις υπέρ των υποψηφίων που τα διαθέτουν. Οπως αναλύει σε έρευνά του το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο Τραμπ είχε πέντε φορές περισσότερα ρομπότ σε σχέση με τη Χίλαρι, κερδίζοντας έτσι τη μάχη των εντυπώσεων στα νέα Μέσα.
«Αντίστοιχα και στο Facebook το 25% των προφίλ είναι ψεύτικα…» συνεχίζει ο κ. Διβράμης. «Και ο λόγος που το Facebook θέλει να ανακόψει τα ψεύτικα προφίλ και τις ψεύτικες ειδήσεις είναι κατά βάση οικονομικός. Τα έσοδά του είναι ρυθμιστικά. Μεγάλες εταιρείες ξοδεύουν εκατομμύρια για μια διαφημιστική καμπάνια, το κόστος της οποίας προκύπτει από το πόσοι την είδαν. Αν το 25% είναι ανύπαρκτα προφίλ, χιλιάδες ευρώ ξοδεύονται τσάμπα. Επί της ουσίας το Facebook αποφάσισε να διαφυλάξει το κύρος και τα έσοδά του».
Το χαρτζιλίκι του πιτσιρικά από την πΓΔΜ!
Αν και στο μυαλό όλων έρχονται τρομερές θεωρίες συνωμοσίας, με τα επιτελεία των μαχόμενων υποψηφίων να δρουν σε σκοτεινούς κύκλους και να διασπείρουν ψευδείς ειδήσεις σε έναν ανηλεή πόλεμο επικοινωνίας, όπου οι επικοινωνιολόγοι «εξαγοράζουν» ακόλουθους και κατασκευάζουν ψεύτικες ιστοσελίδες, ελάχιστοι μπορούν να φανταστούν ότι μεγάλο μέρος του προβλήματος μπορεί να προέρχεται από έναν πιτσιρικά στα Βαλκάνια που θέλει απλώς να εξοικονομήσει χαρτζιλίκι για να αγοράσει καινούργιο κινητό. Στα γειτονικά μας Σκόπια μερικοί έφηβοι έφτιαξαν πάνω από 14 ιστοσελίδες που έμοιαζαν με αμερικανικές, όπως οι WorldPoliticus.com, TrumpVision365.com ή USConservativeToday.com, και δημοσίευαν ψευδείς ειδήσεις. Έπειτα τις ανέβαζαν στις σελίδες που είχαν φτιάξει στο Facebook και κέρδιζαν ένα αρκετά καλό χαρτζιλίκι από τις διαφημίσεις της Google.
Σύντομα ανακάλυψαν ότι υποψήφιοι όπως ο Μπέρνι Σάντερς δεν έφερναν πολλά «κλικ», ενώ η στόχευση σε ακροδεξιούς οπαδούς και υποστηρικτές του Ντόναλντ Τραμπ χτυπούσε «κόκκινο» και γέμιζε το ταμείο. Βέβαια οι έφηβοι στην πΓΔΜ αδιαφορούσαν για το αποτέλεσμα των εκλογών στις ΗΠΑ. Γνώριζαν όμως τα εργαλεία για να αναδειχθούν σε υψηλές θέσεις κατάταξης στις μηχανές αναζήτησης από τον αλγόριθμο της Google, καθώς και ότι όσο πιο απίστευτη και εξωφρενική ήταν η είδηση που θα δημοσίευαν τόσο πιο εύκολα θα γινόταν viral και το χρήμα θα έρεε από τις διαφημίσεις.
