«Θυμάμαι την Πρωτομαγιά του 1918. Η Μόσχα είχε στολιστεί με φουτουριστικούς και σουπρεματιστικούς πίνακες. Στις προσόψεις των σπιτιών με τους πεσμένους σοβάδες, στις μονοκατοικίες με τις κολόνες σε στιλ αμπίρ, τα ξέφρενα τετράγωνα μάχονταν με τους ρόμβους. Σε κάθε σου βήμα συναντούσες πρόσωπα με τρίγωνα στη θέση των ματιών. Μπροστά σ’ ένα παρεκκλήσι είχε μαζευτεί πλήθος πιστών. Μια γριούλα, κοιτάζοντας έναν πίνακα μ’ ένα τεράστιο μάτι ψαριού, έκανε το σταυρό της: “Θα μας βάλουν τώρα να προσκυνάμε τον εξαποδώ”».
Σ’ αυτή την αφήγηση του Ερενμπουργκ συνοψίζεται τόσο το εύρος της εξάπλωσης που είχε η ρωσική πρωτοπορία όσο και η ρήξη με το παρελθόν που προκάλεσε. Στη μεγάλη δεξαμενή των καλλιτεχνικών ρευμάτων που άρχισαν να εμφανίζονται από το 1910 και κράτησαν μέχρι το 1930 χώρεσε ο κυβισμός, ο φουτουρισμός, ο σουπρεματισμός, ο κονστρουκτιβισμός κ.λπ., που με μορφή καταιγιστική επιδίωξαν να σπάσουν την παράδοση του σαθρού παρελθόντος και ό,τι αυτό εκπροσωπούσε και να ανοιχτούν με απλωτές ελπίδας στο μέλλον.
Θέλοντας να τιμήσει τα 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση, η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών συνδιοργάνωσε με το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης την έκθεση «Η Μνήμη της Επανάστασης – Σύγχρονοι Ελληνες Εικαστικοί», η οποία εγκαινιάστηκε στις 12 Φεβρουαρίου και θα παραμείνει μέχρι τις 14 Απριλίου. Το συγκλονιστικό γεγονός ενέπνευσε 70 καλλιτέχνες που είτε συνδιαλέγονται με έργα από τη συλλογή Κωστάκη είτε καταθέτουν την προσωπική διαχείριση της ιστορίας, όπως π.χ. οι δύο κόκκινες σημαίες, η μία κυματίζουσα και η άλλη διπλωμένη που ο Πάνος Χαραλάμπους έχει φέρει από την Τασκένδη. Δεν στέκονται δηλαδή στην περιγραφή ή την αναδρομική καταγραφή των συμβάντων ή των πρωταγωνιστών τους, αλλά εμμένουν στο «εξώγαμο» που γεννήθηκε από το επαναστατικό όραμα και την πραγματικότητα, το οποίο θα μπορούσε να ονομαστεί ουτοπία.
Οι προβληματισμοί και πειραματισμοί που χαρακτήρισαν τους εκπρόσωπους της ρωσικής πρωτοπορίας σε επίπεδο φόρμας και περιεχομένου συνεχίζονται στα έργα των Ελλήνων. Ο εμβληματικός πίνακας του Μάλεβιτς «Μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο», που κατάγεται από την πνευματικότητα και τον μυστικισμό του Ντοστογιέφσκι, αναπαράγουν έμμεσα ή άμεσα ο Ανδρέας Λυμπεράτος, ο Αγγελος Σκούρτης και ο Δημήτρης Μεράντζας. Ενδοεικαστικά ζητήματα ανιχνεύει η Νατάσσα Πουλαντζά, σχολιάζοντας σκωπτικά τη θέση της ελληνική Αριστεράς που αποκήρυσσε τον εξπρεσιονισμό και κάθε καινοτόμο ρεύμα, ομνύοντας μόνο στη στρατευμένη τέχνη.
Κάτι που δεν είχαν διανοηθεί οι Ρώσοι καλλιτέχνες οι οποίοι πίστεψαν, σχεδόν διαισθητικά, στη ρήση του Νίτσε: «Εχουμε την τέχνη για να μη μας σκοτώσει η αλήθεια». Μετά την απόλυτη κυριαρχία του Στάλιν, τόσο η σκληρή αλήθεια των διώξεων και των εκκαθαρίσεων όσο και η γραφειοκρατική οσμή της κομματικής προτεραιότητας σκότωσε την τέχνη. Η νέα αισθητική που εισήγαγαν και ο ρόλος της ατμομηχανής στο παγκόσμιο γίγνεσθαι που της απέδιδαν εκφυλίστηκαν στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Τη θέση του λυρικού σύννεφου με παντελόνια του Μαγιακόφσκι πήρε το σφυροδρέπανο, εύκολο εργαλείο για τη χειραγώγηση των μαζών. Η ουτοπία έγινε συντρίμμια. Εμεινε όμως η μνήμη της.
*Η Χρύσα Κακατσάκη είναι φιλόλογος-ιστορικός Τέχνης
