Μέσα ενημέρωσης, κοινωνικός κόσμος και ξεχασμένα καθεστώτα αλήθειας
Επιχειρώντας µια αναστοχαστική – οντολογική προσέγγιση στον κόσµο των ΜΜΕ στις µέρες µας προτείνω να ξεκινήσουµε από ορισµένες κοινές παραδοχές που θα θέσουν το πλαίσιο του βλέµµατος µε το οποίο επιχειρούµε να προσεγγίσουµε τον κόσµο αυτό.
Εκπροσωπώντας το κοινό καλό
Αρχικά προτείνω να παραδεχτούµε πως ο κόσµος των Μέσων, ως ο κόσµος της διαµεσολαβηµένης κοινωνικής εµπειρίας, είναι ο κόσµος που (δια)µοιραζόµαστε οι δηµοσιογράφοι µε τους πολίτες. Αποτελεί δε µέρος του κοινωνικού κόσµου που τα Μέσα συνδιαµορφώνουν/κατασκευάζουν µαζί µε πλήθος άλλων κρίσιµων κοινωνικών δρώντων.
Σε αυτό το πλαίσιο µπορούµε να συµφωνήσουµε πως ο δηµοσιογραφικός λόγος ως «προϊόν»/αποτέλεσµα της καθηµερινής δηµοσιογραφικής παραγωγής λειτουργεί σε παράλληλα στρώµατα της κοινωνικής πραγµατικότητας συµβάλλοντας στη δηµιουργία καθεστώτων αλήθειας, θεσµοθετεί πραγµατικότητες και ιδεολογικούς προσανατολισµούς και ιζηµατοποιεί (επιλεγµένες) πεποιθήσεις και (βολικές) νόρµες. Με την έννοια αυτή δεν µπορούµε παρά να αποδεχτούµε πως οι πολίτες που ενηµερώνονται επιλέγοντας οποιαδήποτε από τις ενηµερωτικές πηγές που τους φαίνεται προσφιλής ανά περίσταση δεν είναι απλοί καταναλωτές ειδήσεων, όπως συνηθίζεται να ονοµάζονται σε πλήθος ακαδηµαϊκών ερευνών, αλλά χρήστες ειδήσεων.
Αν κάνουµε αυτή την επιλογή από την αρχή των συλλογισµών µας, τότε επιλέγουµε να ακολουθήσουµε ένα νήµα που θα µας αποµακρύνει από µια οικονοµοκεντρικά διατυπωµένη θεώρηση περί Μέσων και δηµοσιογραφίας που θέτει στο κέντρο της την πολιτική οικονοµία των Μέσων και των ανθρώπων που τα ενσαρκώνουν. Η µατιά που επιλέγουµε αφήνει χώρο για εναλλακτικά ενηµερωτικά σχήµατα και Μέσα, για εναλλακτικούς τρόπους συνεργατικής παραγωγής ειδήσεων και ενηµέρωσης και για δηµόσιου συµφέροντος, µη κερδοσκοπικούς ενηµερωτικούς οργανισµούς. Ουσιαστικά µια τέτοια επιλογή διατηρεί λειτουργική τη βασική και αναγκαία συνθήκη που χαρακτήρισε τα Μέσα κατά την εδραίωσή τους την εποχή του ∆ιαφωτισµού. Ηταν η εποχή κατά την οποία τα Μέσα καθιερώθηκαν ως η τέταρτη εξουσία που ελέγχει τις άλλες (εννοείται και την οικονοµική), εκπροσωπώντας το κοινό (µε την έννοια του κοινωνικού) καλό και όχι µόνο το κοινό (µε την έννοια του µέσου όρου) αίσθηµα.
Η εφαρµογή της θέσης του Γκίντενς στα ΜΜΕ
Εύκολα κάποιος µπορεί να συµπεράνει πως αυτό το κοινωνικό νήµα θεώρησης έχει εγκαταλειφθεί τις τελευταίες δεκαετίες καθώς ο κόσµος των ΜΜΕ µεταµορφώθηκε σε µια ακόµη βιοµηχανία. Αυτή η στρεβλή υπαρξιακή βάση των ΜΜΕ µολύνει και τον κόσµο των δηµοσιογράφων που χάνουν τις αξιακές και δεοντολογικές τους προκείµενες και µετατρέπονται συχνά πυκνά σε µια ακόµη βαλλόµενη οµάδα που φωλιάζει στο (υπό διαµόρφωση) σύγχρονο πρεκαριάτο. Οι σύγχρονοι τρόποι οργάνωσης της ενηµέρωσης εκθέτουν τους πνευµατικούς εργάτες των Μέσων σε εκείνες τις απειλές που οι υπερµοντέρνες εργασιακές σχέσεις περιλαµβάνουν. ∆ηµοσιογράφοι (αλλά και ακαδηµαϊκοί, δηµοσιολόγοι κ.ά. που γράφουν στα Μέσα) βιώνουν ευέλικτες εργασιακές σχέσεις που βασίζονται στην ολιγόωρη παραγωγή ύλης από απόσταση που αµείβεται ελάχιστα ή καθόλου.
Για να πάµε πέρα από αυτή την πολύ συχνά κρυµµένη αλλά υπαρκτή πραγµατικότητα θα πρέπει να προσπεράσουµε τον φιλελεύθερο τεχνοενθουσιασµό που έχει κυριεύσει τους µελλοντολόγους τεχνοπροφήτες της Silicon Valley. Πρέπει να αποφύγουµε τις σειρήνες που εκθειάζουν λατρευτικά σε κάθε ευκαιρία το τοτέµ της νεοφυούς επιχειρηµατικότητας (startupism) στο πεδίο της ενηµέρωσης που κερδοσκοπεί και να στραφούµε στην κοινωνική διάσταση των ΜΜΕ, στροφή που θα µας βοηθήσει να αποφύγουµε µια από τις πηγές πολλών από τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν τα Μέσα (παραδοσιακά και νέα) στις µέρες µας.
Για παράδειγµα, στο έδαφος της προαναφερόµενης στρέβλωσης πατάνε φαινόµενα όπως η πρόσφατη έξαρση της «στρεβλότητας των ειδήσεων» που έγινε γνωστή από το 2017 και µετά ως «fake news» και συνδέθηκε µε τη «µεταλήθεια». Πολύ προτού ξεκινήσει η συζήτηση για τη «µεταλήθεια» ο Αγγλος κοινωνιολόγος Κόλιν Κράουτς είχε ξεκινήσει µια άλλη συζήτηση, αυτή για τη «µεταδηµοκρατία». Ο Κράουτς αναφέρεται σε ένα πολιτικό και κοινωνικό µόρφωµα που διατηρεί δοµικά στοιχεία της δηµοκρατικής πολιτικής αλλά διολισθαίνει σε προδηµοκρατικές µορφές κυριαρχίας της οικονοµικής εξουσίας από ηγεµονικές οµάδες που έχουν εντάξει και τα ΜΜΕ στον κύκλο των συµφερόντων τους. Στον πυρήνα του επιχειρήµατος του Κράουτς βρίσκεται ένα τοπίο κρίσης της πολιτικής που αφορά τους όρους λειτουργίας της δηµοκρατίας και τον καίριο ρόλο που διαδραµατίζουν τα ΜΜΕ, τα οποία ασκούν επιρροή στην ουσία της πολιτικής. Ελέγχουν την πληροφόρηση και θέτουν την ατζέντα, στέλνοντας το µήνυµα πως στέκονται πάνω από κυβερνήσεις και επιµέρους ιδεολογίες.
Ενα προγενέστερο νοητικό σχήµα που θα µπορούσε να µας βοηθήσει να κατανοήσουµε τον κόσµο των ΜΜΕ είναι η διπλή ερµηνευτική σχέση που, σύµφωνα µε τον Αντονι Γκίντενς, χαρακτηρίζει τον δεσµό µεταξύ κοινωνικού κόσµου και κοινωνικής επιστήµης· η τελευταία µελετά έναν κόσµο τον οποίο διαµορφώνει µε τη µελέτη της. Στην απόπειρα για την κατανόηση του κοινωνικού κόσµου και τη σχέση του µε τον κόσµο των ΜΜΕ το σχήµα της διπλής ερµηνευτικής µοιάζει εξίσου λειτουργικό. ∆ένει τους δυο κόσµους σε ένα σχήµα όπου ο ένας κόσµος διαµορφώνει αέναα τον άλλο στο βάθος του χρόνου. Αυτή η διαπίστωση συµπυκνώνει και απαντά σε πλήθος ερωτηµάτων που θέτει ο καθηµερινός βίος του καθενός µας. Αυτά τα ερωτήµατα τις περισσότερες φορές εκφράζονται µε το πολύ απλοϊκό σχήµα λόγου που ρωτά «Σε τι κόσµο ζούµε;». Η χρήσιµη και αισιόδοξη απάντηση σε αυτό το ερώτηµα είναι ότι ζούµε στον κόσµο που επιλέξαµε να ζούµε. Για να αλλάξουµε αυτό τον κόσµο πρέπει να επιλέξουµε να ζήσουµε την αλλαγή του.
Του Θωμά Θ. Σιώμου
Δημοσιογράφου – μεταδιδακτορικού ερευνητή του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ
Βιβλιογραφία
Crouch, C. (2004). Post – democracy. Cambridge: Polity
Giddens, A. (1991). Modernity and self identity. Cornwall: Polity Press
