«Τη σκότωσε γιατί την αγαπούσε» είναι η δημοφιλής φράση που απαλλάσσει το πατριαρχικό καθεστώς από το βάρος της γυναικοκτονίας
«Μόνο νεκρούς θα μας χωρίσουν». Ετσι της είπε, γεμάτος σιγουριά, λες και η έκβαση της ζωής της περνούσε μόνο από το δικό του χέρι. Και έτσι ακριβώς έγινε. Ηταν 11 Απριλίου 2005 όταν η Κική Κούσογλου άφηνε την τελευταία της πνοή στα χέρια του πρώην συντρόφου της Δάνου Μουρατίδη, ο οποίος τη στραγγάλισε όταν συνειδητοποίησε ότι εκείνη δεν ήθελε να είναι πια μαζί. Σύσσωμη η ελληνική κοινωνία όπως και τα ΜΜΕ της εποχής ονόμασαν την πράξη αυτή «έγκλημα πάθους».
Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται και σήμερα. Τρεις μέρες πριν από τα Χριστούγεννα η 33χρονη Αδαμαντία δολοφονείται από τον 54χρονο σύζυγό της στην Κρήτη.
«Εγκλημα πάθους», «Η ζήλια του θόλωσε το μυαλό», «Τη σκότωσε γιατί την αγαπούσε»... Αυτό είναι μόνο ένα δείγμα από τους κατάπτυστους τίτλους που χρησιμοποιούνται στα δημοσιεύματα που αφορούν γυναικοκτονίες στην Ελλάδα και δίνουν τροφή στο πατριαρχικό στερεότυπο που επικρατεί.
Αντιθέτως, όταν μια γυναίκα κατηγορηθεί για τη δολοφονία του συντρόφου της, τότε το πάθος και η ζήλια –ακόμη κι αν υφίστανται– δεν μπαίνουν σε πρώτο πλάνο. Η δράστρια πότε είναι «μαύρη χήρα», ακόμη και προτού καταδικαστεί, πότε «Η φόνισσα» ή «Η τίγρης», οι οποίοι χαρακτηρισμοί συνοδεύονται και από το όνομα του τόπου όπου σημειώθηκε το έγκλημα. Οι τίτλοι είναι πηχυαίοι και οι περιγραφές του εγκλήματος λεπτομερείς για να καταδειχτεί το φρικαλέο της πράξης.
«Με την ορολογία που χρησιμοποιούν τα ΜΜΕ υποβαθμίζουν το ίδιο το έγκλημα στο πλαίσιο όλου αυτού του κοινωνικού στερεοτύπου που υπάρχει γύρω από τη γυναίκα και τον ρόλο των δύο φύλων. Δεν υπάρχει κανένας λόγος που να δικαιολογεί κάποιον που αφαιρεί μια ανθρώπινη ζωή» αναφέρει στο Documento η Ελένη Κουλοσούσα, ψυχολόγος στο Συμβουλευτικό Κέντρο Αθήνας* το οποίο υπάγεται στο Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ) και είναι μία από τις 63 δομές της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (ΓΓΟΠΙΦ).
Η γυναικοκτονία αποτελεί το τελευταίο στάδιο της έμφυλης βίας. Μιας βίας που είναι η πιο αποδεκτή. Μιας βίας που κάποτε θεωρούνταν δεδομένη σε μια φαλλοκρατική κοινωνία στην οποία τα στερεότυπα θέλουν τη γυναίκα κατώτερη, υποχείριο του άντρα, υποχρεωμένη να υπομένει, να μη ζητά, να μη θέλει και γενικώς να μη ζει, αλλά να νομίζει παράλληλα ότι κάνει όλα τα παραπάνω.
«Η βία δεν είναι μόνο σωματική. Μπορεί να είναι λεκτική, σεξουαλική, ψυχολογική, οικονομική. Πολλοί αντιμετωπίζουν τη βία μέσα στο ζευγάρι ως προσωπική υπόθεση και γι’ αυτό δεν υπάρχει παρέμβαση. Δεν αντιλαμβανόμαστε ότι η βία αποτελεί καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και έτσι δεν αποτελεί προσωπική υπόθεση» λέει η κ. Κουλοσούσα και συμπληρώνει: «Όταν λέμε “έγκλημα πάθους” είναι σαν να μη βλέπουμε όλα τα προηγούμενα και να εστιάζουμε στη στιγμή».
Γυναικοκτονία από τα 70s
Τον όρο γυναικοκτονία (femicide) κατέγραψε για πρώτη φορά το 1976 η εγκληματολόγος Νταϊάνα Ράσελ, ενώ έγινε ευρέως γνωστός και υιοθετήθηκε από την εγκληματολογία μετά το 1992.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), «γυναικοκτονία είναι η ανθρωποκτονία από πρόθεση γυναικών επειδή είναι γυναίκες. Η γυναικοκτονία συνήθως διαπράττεται από άντρες αλλά κάποιες φορές συνεργούν και γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας. Στις περισσότερες περιπτώσεις γυναικοκτονία διαπράττει σύντροφος ή πρώην σύντροφος που συνήθως είχε και μακρόχρονη κακοποιητική συμπεριφορά, απειλούσε, κακοποιούσε ή/και εκφόβιζε τη γυναίκα, η οποία πολύ συχνά βρίσκεται σε θέση φυσικής ή/ και οικονομικής αδυναμίας σε σχέση με αυτόν».
Μάλιστα η έκθεση του ΠΟΥ για το 2013 αναφέρει ότι η κύρια αιτία θανάτου για γυναίκες 16-44 ετών παγκοσμίως είναι η δολοφονία από κάποιο οικείο πρόσωπο (το ίδιο αναφέρει και έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που δημοσιεύτηκε το 2017), ενώ σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ 137 γυναίκες δολοφονούνται κάθε μέρα παγκοσμίως από τον σύντροφό τους ή από κάποιον συγγενή τους.
Σύμφωνα με την Υπηρεσία των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Εγκλημα, «το σπίτι είναι το πιθανότερο μέρος διάπραξης εγκλήματος σε βάρος μιας γυναίκας». Παράλληλα, όπως αναφέρει το European Union Agency for Fundamental Rights το 2014, μία στις πέντε γυναίκες έχει υποστεί κάποια μορφή κακοποίησης από τον σύντροφό της.
Ο κύκλος της βίας
«Η βία στις σχέσεις είναι ένας κύκλος που περιλαμβάνει τρεις φάσεις: η πρώτη φάση είναι η δημιουργία της έντασης, η δεύτερη φάση είναι η έκρηξη και η τρίτη φάση είναι ο μήνας του μέλιτος. Η πρώτη φάση είναι όταν δημιουργείται ένταση και η γυναίκα προσπαθεί να ελέγξει τη συμπεριφορά του συντρόφου/συζύγου, πρώην ή νυν. Μετά έχουμε την έκρηξη, στην οποία μπορεί να έχουμε σωματική βία καθώς εκτονώνεται η ένταση της προηγούμενης περιόδου, και ακολουθεί ο μήνας του μέλιτος. Στην τρίτη αυτή φάση υπάρχει συνήθως μεταμέλεια η οποία συνοδεύεται με τη στάση “με ανάγκασες να το κάνω”. Δεν υπάρχει ανάληψη ευθύνης από το άτομο που άσκησε τη βία. Ο μήνας του μέλιτος είναι καλοδεχούμενος και από τα δύο μέλη, γιατί εκεί το άτομο που έχει δεχτεί τη βία βλέπει ένα καλό πρόσωπο, το πρόσωπο με το οποίο ουσιαστικά επιθυμεί να σχετιστεί, και γι’ αυτό εγκλωβίζεται σε αυτό θεωρώντας ότι κάπου έχει κάνει λάθος και μένει στην καλή εικόνα που παρουσιάζει. Ετσι αυτός ο κύκλος επαναλαμβάνεται» σημειώνει η κ. Κουλοσούσα.
Ένα από τα πιο κλασικά ερωτήματα που γίνονται από τρίτους, οι οποίοι δεν μπορούν να κατανοήσουν τον φαύλο κύκλο της βίας και πώς ο δέκτης βιώνει την κατάσταση, είναι «αφού δεν περνάει καλά γιατί δεν φεύγει;». «Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι λόγω του κύκλου της βίας η γυναίκα εγκλωβίζεται σε αυτό και επίσης υπάρχουν πολλοί κοινωνικοί παράγοντες που την εμποδίζουν να φύγει. Η βία στο ζευγάρι έχει να κάνει με την κοινωνική υπόσταση της γυναίκας, με τα κοινωνικά στερεότυπα που υπάρχουν για τη θέση της, πράγμα που τη δυσκολεύει ακομα περισσότερο να μιλήσει και πολλές φορές λόγω αυτών θεωρεί υποχρέωσή της να κρατήσει το ζευγάρι ενωμένο» επισημαίνει η ψυχολόγος.
Ποιος ασκεί βία
«Πολύ συχνά έχουμε στο μυαλό μας ότι το άτομο που ασκεί βία μέσα στη σχέση του δεν έχει καλό κοινωνικό προφίλ. Στις περισσότερες περιπτώσεις βλέπουμε ότι το προφίλ του ατόμου αυτού είναι καλό, είναι κάτι σαν “τυπικός οικογενειάρχης”. Μπορεί να φροντίζει πολύ τους τρίτους, πράγμα που δυσκολεύει πολύ το άτομο που δέχεται τη βία καθώς πιστεύει ότι αν μιλήσει δεν θα γίνει πιστευτό.
Γενικά έχει καλό προφίλ, δεν είναι άνθρωπος χαμηλού κοινωνικού/εκπαιδευτικού/οικονομικού επιπέδου και η βία ανάμεσα στα ζευγάρια υπάρχει σε όλα τα οικονομικά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά στρώματα και επίπεδα. Τα άτομα που ασκούν βία έχουν τάση να απομονώνουν τη γυναίκα από το περιβάλλον της: φίλους, γονείς, οικογένεια» λέει η κ. Κουλοσούσα.
Τον τελευταίο χρόνο στην Ελλάδα έχουν σημειωθεί πάνω από δέκα γυναικοκτονίες και είναι η πρώτη φορά που η κοινωνία φαίνεται έτοιμη να έρθει αντιμέτωπη με τα «άπλυτά» της. Η ίδια αυτή κοινωνία που χρόνια τώρα τρέφει το στερεότυπο ότι ο άντρας είναι το ισχυρό φύλο, που ενοχοποιεί τις γυναίκες για ό,τι τους συμβαίνει, δειλά και με πολύ φόβο τολμά να κοιτάξει στα μάτια το τέρας που ανέθρεψε.
Η ίδια κοινωνία που τραγουδάει το βράδυ ανέμελη χασκογελώντας και πίνοντας τσίπουρα Στράτο Διονυσίου «Κι ύστερα λένε πως φταίει ο φονιάς» έχει κάνει ένα μικρό βήμα προς την αλήθεια.
- Το Συμβουλευτικό Κέντρο Αθήνας είναι μία από τις 63 δομές που υπάρχουν πανελλαδικά και υπάγεται στο ΚΕΘΙ. Παρέχει κοινωνική/ ψυχολογική στήριξη και νομική συμβουλευτική σε γυναίκες που υφίστανται βία και διακρίσεις. Οι υπηρεσίες καλύπτονται από το απόρρητο της συμβουλευτικής και είναι δωρεάν. Λειτουργεί με ραντεβού στο 2105202800, 9.00-17.00 καθημερινά, ενώ η γραμμή SOS 15900 λειτουργεί όλο το 24ωρο. Ομόνοια, Κρατίνου 11-13
Η «αγάπη» σκότωσε εννέα σε έναν χρόνο
22 Δεκεμβρίου 2019, Αλικαρνασσός, Ηράκλειο Κρήτης. Η 33χρονη Αδαμαντία πυροβολείται δύο φορές από τον σύζυγό της και πέφτει νεκρή. Η ίδια είχε ξυλοκοπηθεί αμέτρητες φορές από τον δράστη εντός αλλά και εκτός του σπιτιού σε δημόσια θέα.
28 Νοεμβρίου 2019, Μασταμπάς Ηρακλείου, Κρήτη. Ξυλοκοπείται 31χρονη και στραγγαλίζεται από τον 40χρονο σύντροφό της. Η νεκροψία έδειξε ότι το θύμα έφερε σημάδια στραγγαλισμού και μώλωπες.
23 Μαΐου 2019, Μυτιλήνη, Λέσβος. Η 24χρονη Ερατώ δολοφονείται με κυνηγητικό όπλο από τον 25άχρονο εν διαστάσει σύζυγό της ενώ στο διπλανό δωμάτιο βρισκόταν η δύο ετών κόρη τους. Ο δράστης δεν μπορούσε να δεχτεί την απόφαση του θύματος να πάρουν διαζύγιο. 16 Απριλίου 2019, Ιος, Κυκλάδες. Πολλαπλές μαχαιριές στον θώρακα δέχθηκε 55άχρονη από τον 67χρονο σύζυγό της ύστερα από έντονο καβγά.
21 Μαρτίου 2019, Ελληνικό, Αττική. Πυροβολείται 50χρονη από τον 87χρονο σύζυγό της. Η γυναίκα βγήκε στον δρόμο αιμόφυρτη ζητώντας βοήθεια από οδηγό ταξί, ο οποίος αρνήθηκε φοβούμενος ότι τα αίματα θα λερώσουν το αυτοκίνητό του.
4 Μαρτίου 2019, Σητεία, Κρήτη. Η 32άχρονη Κατερίνα στραγγαλίζεται από τον 36άχρονο σύζυγό της μπροστά στα παιδιά τους. Η γυναίκα είχε μετακομίσει στη μητέρα της για να γλιτώσει από την κατάσταση στο σπίτι της.
27 Ιανουαρίου 2019, Αγναντερό, Καρδίτσα. Μαχαιρώνεται και δολοφονείται 51χρονη από τον 54χρονο εν διαστάσει σύζυγό της με αφορμή ένα τηλεφώνημα που δέχτηκε το θύμα το οποίο ο δράστης θεώρησε ερωτικό.
1η Ιανουαρίου 2019, Αλεπού, Κέρκυρα. Οχι από τον σύζυγο αλλά από τον πατέρα της δολοφονήθηκε η 28άχρονη Αγγελική Πέτρου καθώς δεν ενέκρινε την ερωτική σχέση που διατηρούσε. Τη χτύπησε με σιδερόβεργα και την έθαψε στην αυλή του σπιτιού του.
28 Νοεμβρίου 2018, Λίνδος, Ρόδος. Η ιστορία που άνοιξε τα μάτια στην ελληνική κοινωνία. Η 21χρονη Ελένη Τοπαλούδη βιάζεται και δολοφονείται επειδή αρνήθηκε να συνευρεθεί ερωτικά με δύο άντρες. Η φοιτήτρια έφερε κακώσεις και σημάδια από στραγγαλισμό, αιτία θανάτου ωστόσο ήταν ο πνιγμός, αφού οι δολοφόνοι της την πέταξαν στη θάλασσα ζωντανή.
Κορύφωση μιας κατ’ έξακολούθηση και υποτιμημένης βίαιης συμπεριφοράς, του Στέλιου Μακρή*
Η γυναικοκτονία ως ιδιαίτερη έκφραση της ανθρώπινης βίας αναδύεται από το μακρινό παρελθόν. Στη μεσαιωνική Ευρώπη το φαινόμενο της γυναίκας-μάγισσας που καταδικάζεται σε θάνατο παίρνει συγκλονιστικές διαστάσεις και αποκαλύπτει την έμφυλη θεσμοθετημένη βία. Την ίδια εποχή ο Σαίξπηρ δημοσιεύει τον «Οθέλλο» που σκοτώνει λόγω ερωτικής ζήλιας τη γυναίκα του Δυσδαιμόνα. Η σύγχρονη εκδοχή της φονικής βίας εναντίον των γυναικών, μη θεσμικής ωστόσο ανησυχητικά συχνής, απεικονίζεται στην τέχνη από το «2666» του Ρομπέρτο Μπολάνιο ως τις δημοφιλείς σκιαγραφήσεις των serial killers στην οθόνη με θύματα πάντοτε γυναίκες, αλλά και στην πραγματικότητα της Ινδίας, του Μεξικού, της Βολιβίας, της Τουρκίας, όπου το φαινόμενο έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις.
Οι σφοδρές αντιστάσεις σε διεθνές επίπεδο για την αναγνώριση της νομικής ιδιαιτερότητας της γυναικοκτονίας υποκρύπτουν σαφώς τη σημασία των ψυχοκοινωνικών συμπλεγμάτων που την υποκινούν. Στο κοινωνικό επίπεδο είναι αυτονόητο ότι όσο πιο βίαιη και απόλυτη είναι η πατριαρχική εξουσιαστική δομή της κοινωνίας τόσο πιο πιθανό είναι να υποθάλπονται βίαιες συμπεριφορές εναντίον των γυναικών που αντικειμενοποιούνται σεξουαλικά.
O φόνος μιας γυναίκας από άτομο του περιβάλλοντός της πολύ σπάνια αποτελεί κεραυνό εν αιθρία, όπως στο πρόσφατο συμβάν στην Κρήτη. Συνήθως αποτελεί την κορύφωση μιας κατ’ έξακολούθηση βίαιης συμπεριφοράς, η επικινδυνότητα της οποίας υποτιμάται και σπανίως καταγγέλλεται, αφού τα εν οίκω μη εν δήμω.
Η γυναικοκτονία αποτυπώνεται συνήθως στον δημόσιο λόγο ως «έγκλημα πάθους». Αυτό από τη μια έχει ελαφρυντικές προθέσεις, ωστόσο από την άλλη φανερώνει τη σεξουαλική προβληματική του φαινομένου. Παγκόσμια 42% των γυναικών-θυμάτων εγκλημάτων «τιμής» δολοφονήθηκαν γιατί θεωρήθηκε ότι διέπραξαν κάποιο σεξουαλικό ατόπημα.
Οι άντρες που δολοφονούν τις συντρόφους τους πάσχουν συνήθως από άτυπες ή τυπικές ψυχικές διαταραχές που οδηγούν σε βίαιες εκδραματίσεις. Η εκτόνωση των ασυνείδητων ενορμητικών συγκρούσεων βρίσκει ελεύθερο πεδίο στην οδό της βίαιης συμπεριφοράς, μιας και υπολείπεται η δυνατότητα για ενδιάμεση ψυχική επεξεργασία, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως διαμεσολαβητής απέναντι στα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Ο τρόπος με τον οποίο αναφέρεται η ζήλια ως κύριος εκλυτικός παράγοντας των φόνων αυτών ενισχύει τις ελαφρυντικές προθέσεις αφήνοντας ανοιχτή την εκδοχή της απιστίας ή της «απαράδεκτης» γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας που τιμωρείται. Δεν εξετάζεται σχεδόν ποτέ ως παρανοειδές ψυχικό σημαίνον που αποτελεί έκφραση ασυνείδητων πτυχών της προσωπικότητας του δράστη. Υπάρχουν σίγουρα κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που σκιαγραφούν την ασυνείδητη πλευρά της προσωπικότητας των δραστών αυτού του είδους. Τέτοια αποτελούν οι εξαρτητικές εκδηλώσεις απέναντι στο αντικείμενο της αγάπης και η ψυχική διχοτόμηση ανάμεσα στην εξιδανίκευση και το μίσος, οι ασυνείδητες οιδιπόδειες συγκρούσεις και το κατακλυσμιαίο άγχος απώλειας της αγάπης, η αβέβαιη ψυχοσεξουαλική ταυτότητα και οι ασυνείδητες φιλομόφυλες φαντασιώσεις, το ιστορικό κακοποίησης του θύτη και η ταύτισή του με το βίαιο γονεϊκό αντικείμενο όπου η βία έρχεται ως αντιδραστικός αμυντικός σχηματισμός που αντιμάχεται το παιδικό τραύμα, ενώ, τέλος, μπορεί η βίαιη συμπεριφορά να αποτελεί εκδήλωση ενός ανοργάνωτου ενδοψυχικού συστήματος δεσμού με τους άλλους.
Ως προς την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού, μετά και την εκκωφαντική αποτυχία των αρχών να προστατεύσουν το πρόσφατο θύμα ενδοοικογενειακής βίας, η μια πτυχή αφορά προφανώς την ευαισθητοποίηση στα ζητήματα της ενδοοικογενειακής βίας ώστε να αναγνωρίζεται εγκαίρως η επικινδυνότητα των δυνάμει δραστών. Δεχόμενοι ωστόσο τη θεσμική ανεπάρκεια ως σοβαρό ενδεχόμενο, μένει να τονιστεί η ιδιαίτερη σημασία της διαδικασίας της αποθυματοποίησης του κατ’ εξακολούθηση θύματος. Οσο κι αν είναι δύσκολος ο απεγκλωβισμός από τη φαύλη επανάληψη, το ίδιο το θύμα πρέπει να υπερβαίνει τον βίαιο συμβολικό νόμο ιδιοκτησίας στον οποίο υπόκειται και να αναζητά ενεργητικά τα ψυχικά, κοινωνικά και νομικά ερείσματα που μπορούν να ενισχύσουν τις διεργασίες που επιστεγάζουν τα κεκτημένα του ανθρώπινου πολιτισμού.
*Ο Στέλιος Μακρής είναι ψυχολόγος– ψυχοθεραπευτής στο κοινωφελές Σωματείο Ψ-Δίκτυο και στη μονάδα απεξάρτησης 18 ΑΝΩ και εγκληματολόγος.
