Πολλοί καλλιτέχνες, λογοτέχνες, ποιητές και σκηνοθέτες διατηρούσαν σχέσεις πάθους με το σκάκι και το τίμησαν στο έργο τους.
«Και θα παίξουμε μια παρτίδα σκάκι,/ Πιέζοντας μάτια δίχως βλέφαρα και περιμένοντας ένα χτύπημα στην πόρτα» διαβάζουμε στην «Ερημη χώρα» του Τ.Σ. Ελιοτ (μτφρ. Γιώργος Σεφέρης, εκδ. Ικαρος). «Κι αυτή δεν έχει τέλος η παρτίδα» είναι ο ακροτελεύτιος στίχος στο ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη με τίτλο «Το σκάκι».
Ενα από τα καλύτερα έργα του Στέφαν Τσβάιχ είναι η «Σκακιστική νουβέλα» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Αγρα) που μεταφέρθηκε εξπρεσιονιστικά στη μεγάλη οθόνη από τον Γκερτ Οσβαλντ το 1960 με πρωταγωνιστές τους Κουρτ Γιούγκερνς, Μάριο Αντολφ και Κλερ Μπλουμ.
Η βιβλιογραφία σχετικά με το σκάκι είναι αχανής, άλλωστε η γοητεία που ασκεί τούτο το παιχνίδι είναι σαρωτική. Μόλις εξήντα τέσσερα τετραγωνίδια και τριάντα δύο πεσσοί, δύο αντιμαχόμενες στρατιές σε έναν αδυσώπητο αλλά πάντα αναίμακτο πόλεμο αρκούν προκειμένου να σαγηνευτούν ανήλικα παιδιά, ανώνυμοι και επώνυμοι ενήλικες, υπέργηροι λέοντες της ζωής.
Η τέχνη έχει τιμήσει το σκάκι και δεν είναι λίγοι οι περιλάλητοι καλλιτέχνες –μουσικοί, ηθοποιοί, σκηνοθέτες, εικαστικοί, συγγραφείς, ποιητές– αλλά και οι φιλόσοφοι και στοχαστές που διατηρούσαν σχέσεις πάθους με το παιχνίδι και το τίμησαν στο έργο τους.
Σαγηνευτικό παιχνίδι
Ο Μαρσέλ Ντισάν (Marcel Duchamp, 28 Ιουλίου 1887 – 2 Οκτωβρίου1968), ο άνθρωπος που ήδη από τις αρχές του 20ού καθόρισε την τέχνη του 21ου αιώνα, εξοργίζει τον Αντρέ Μπρετόν εγκαταλείποντας τα πάντα προκειμένου να αφοσιωθεί στο σκάκι. Διέπρεψε στο παιχνίδι, φτάνοντας μάλιστα να συγγράψει ένα σχετικό πόνημα, το «L’opposition et les cases conjuguées sont réconciliées» («Η οποζισιόν και τα σύστοιχα τετραγωνίδια συμφιλιώνονται»), ενώ έφτασε να διατυπώσει τούτο τον έξοχο αφορισμό: «Από την επαφή μου με καλλιτέχνες και σκακιστές διαπίστωσα ότι όλοι οι καλλιτέχνες δεν είναι σκακιστές, όμως όλοι οι σκακιστές είναι καλλιτέχνες».
Μαθητής, τρόπον τινά, του Ντισάν στο σκάκι υπήρξε ο νομπελίστας Σάμιουελ Μπέκετ (Samuel Beckett, 13 Απριλίου 1906 – 22 Δεκεμβρίου 1989), ο οποίος μάλιστα στις 3 Απριλίου του 1957 δημοσιεύει το έργο «Endgame» («Το τέλος του παιχνιδιού», μτφρ. Κωστής Σκαλιώρας, εκδ. Υψιλον/Βιβλία), η πλοκή του οποίου ακολουθεί τον ρυθμό του φινάλε μιας παρτίδας ανάμεσα στον επί 27 έτη παγκόσμιο πρωταθλητή Εμάνουελ Λάσκερ και τον Γουσταύο Ράιχελμ, ενώ ταυτόχρονα αντλεί ιδέες από το πόνημα του Ντισάν.
Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ (Vladimir Nabokov, 10 Απριλίου 1899 – 2 Ιουλίου 1977) υπήρξε υπέροχος παίκτης, μάλιστα για ένα διάστημα έβγαζε τα προς το ζην συνθέτοντας σκακιστικά προβλήματα· το 1969 άλλωστε εξέδωσε βιβλίο με τίτλο «Ποιήματα & προβλήματα» («Poems and problems»), όπου συστεγάζει 53 ποιήματα και 18 σκακιστικά προβλήματα. Το παιχνίδι διαδραματίζει μείζονα ρόλο στη ζωή και την τέχνη του συγγραφέα της «Λολίτας» και το μυθιστόρημά του «Η άμυνα του Λούζιν» (μτφρ. ΓΙΜ, εκδ. Μεταίχμιο) με ήρωα έναν ιδιοφυή αλλά διασαλευμένο σκακιστή μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τη Μαρλίν Γκόρις με πρωταγωνιστές τον Τζον Τορτούρο και την Εμιλι Γουάτσον.
Ο Γουόλτερ Τέβις (Walter Tevis, 1928-1984), σπουδαίος cult μυθιστοριογράφος (μας καθήλωσε με το αλησμόνητο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «Ο άνθρωπος που έπεσε στη γη» που μετέτρεψε σε φιλμ ο πολύς Νίκολας Ρεγκ με τον Ντέιβιντ Μπάουι), υπογράφει το «Γκαμπί της βασίλισσας» (μτφρ. Αριάδνη Μοσχονά, εκδ. Ψυχογιός) που μεταφέρθηκε σε σειρά στο Netflix, εκτοξεύοντας τη δημοφιλία του σκακιού, καθώς και της Ανια-Τέιλορ Τζόι (16 Απριλίου 1996), που μας σαγηνεύει στον ρόλο της υπερευφυούς σκακίστριας Μπεθ Χάρμον.
Ανάμεσα στα πολύτιμα πονήματα της Μέριλιν Γιάλομ (Marilyn Yalom, 1932-2019) δεσπόζει η «Γέννηση της βασίλισσας του σκακιού» (μτφρ. Εύη Κλαδούχου, εκδ. Αγρα), μια συναρπαστική μελέτη για το πώς η βασίλισσα μέσα σε πέντε αιώνες, από την εμφάνισή της ως αδύναμου και συνεσταλμένου πεσσού εξελίχτηκε σε πανίσχυρο πρόσωπο, «στη μάστιγα όλων των άλλων κομματιών στη σκακιέρα» (σ. 251).
Σαχ, ματ, Ψυχρός Πόλεμος
Ο ποιητής Νίκος Καρούζος λάτρευε το σκάκι και το απαθανάτισε στην ποίησή του. Είχε συνοψίσει την κοσμοθεώρησή του στη δυσοίωνη αλλά αγέρωχη φράση (την οποία δεν έπαυε να επαναλαμβάνει, ενίοτε παραλλαγμένη, στις αλησμόνητες συναντήσεις μας ανάμεσα στα 1983 και 1990): «Σαχ και ματ κάνει πάντα η πραγματικότητα». Επίσης, είχε συνθέσει το ποίημα «Αυτό το τετραγωνίδιο είναι έξω απ’ το σκάκι» στη συλλογή του 1984 «Αντισεισμικός τάφος» (στον τόμο «Τα ποιήματα Β’, 1979-1991», εκδ. Ικαρος, σ. 343), από το οποίο εμπνέεται ο Χρήστος Νάτσης (Πρέβεζα, 1984) για να συγκροτήσει το λίαν ενδιαφέρον βιβλίο «Το τετράγωνο έξω από τη σκακιέρα» (εκδ. Δόμος), όπου εκτυλίσσονται με όμορφη ζωντάνια στιγμιότυπα από την πολιτισμική ιστορία του σκακιού.
«Ο Ψυχρός Πόλεμος υπήρξε μια ευτυχής συγκυρία για το σκάκι» επισημαίνει ο Νάτσης. Και συνεχίζει: «Οντας το ισχυρό όπλο της μιας πλευράς, αυτής που υστερούσε σε ισχύ συνολικά, αποτέλεσε ένα τερέν ανταγωνισμού που ωφελήθηκε από αυτή την ανισορροπία: οι μεν προσπαθούσαν να κατισχύσουν και εκεί, οι δε να διατηρήσουν το προβάδισμά τους. Με την πτώση του Τείχους και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ δεν άλλαξε μόνο ο σκακιστικός χάρτης αλλά επανήλθε στο προσκήνιο ο ατόφιος θερμός πόλεμος» (σ. 76).
Ας θυμηθούμε ότι επίμονοι σκακιστές υπήρξαν ο Ρέιμοντ Τσάντλερ, ο Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, ο (συμπαίκτης του) Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο Μπομπ Ντίλαν, ο Γκι Ντεμπόρ, η Ινγκεμποργκ Μπάχμαν, ο Λιούις Κάρολ, ο Χόρχε Λούις Μπόρχες και ο Αντρέι Ταρκόφσκι.