Η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος γράφει στο Documento για μια σημαντική έκθεση που οργανώνεται στα Γιάννενα
Δεκαεπτά αντικείμενα θρησκευτικής τέχνης από τις συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος (ΕΜΕ), κυρίως αργυρά σκεύη, καθώς και υφάσματα και χειρόγραφα περιλαμβάνονται στην έκθεση «Οταν η τέχνη γίνεται ιερή: Εβραϊκά κειμήλια από τα Ιωάννινα» που αυτή την εβδομάδα εγκαινιάζεται στο Μουσείο Αργυροτεχνίας στην πρωτεύουσα της Ηπείρου. Επίσης, θα εκτεθούν –σε μικρότερο αριθμό– κειμήλια που ανήκουν στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης, καθώς και στην ιδιωτική συλλογή της οικογένειας Ραφαήλ Μωυσή. Τα αντικείμενα που έχουν επιλεγεί είναι αντιπροσωπευτικά για την εβραϊκή θρησκευτική τέχνη και χρονολογούνται από τον 17ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Τα εβραϊκά τελετουργικά αντικείμενα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, η οποία αντανακλά την έμφαση που δίνει ο ιουδαϊσμός στην επίγεια ζωή.
Αυτή η έμφαση μεταμορφώνει κάθε ανθρώπινη πράξη σε μέσο επικοινωνίας με τον Θεό, καθώς η ζωή του Εβραίου περιλαμβάνει πλήθος τελετουργίες από την αυγή έως τη δύση, από το λίκνο έως τον τάφο, στο σπίτι και στη συναγωγή όλες τις εποχές του χρόνου. Αυτά τα αντικείμενα θα περίμενε κανείς ότι θα παραδίδονταν από γενιά σε γενιά για πολλούς αιώνες. Ωστόσο, ελάχιστα εβραϊκά τελετουργικά αντικείμενα χρονολογημένα πριν από το 1500 έχουν επιβιώσει ή είναι γνωστά σήμερα. Αυτό συμβαίνει, κατά κύριο λόγο, εξαιτίας των διωγμών που έχουν υποστεί οι Εβραίοι.
Με τον όρο «εβραϊκή τέχνη» εννοούμε τις τέχνες όπως αξιοποιούνται στον ιουδαϊσμό. Αυτή η θεώρηση δεν αναγνωρίζει τίποτε εβραϊκό στην τέχνη, παρά μόνον εάν αυτή εξυπηρετεί σκοπό συνδεδεμένο με τον ιουδαϊσμό. Αυτός ο ορισμός αποκλείει τις δημιουργίες Εβραίων τεχνιτών οι οποίες δεν σχετίζονται με εβραϊκούς σκοπούς, ενώ από την άλλη περιλαμβάνει έργα τα οποία υπηρετούν έναν εβραϊκό σκοπό, ακόμη και αν οι δημιουργοί τους δεν είναι Εβραίοι. Το μεγαλύτερο μέρος της τελετουργικής τέχνης, ωστόσο, ήταν έργο χριστιανών τεχνιτών, αφού στους Εβραίους απαγορευόταν να γίνονται μέλη στις συντεχνίες. Μολαταύτα κάποιοι Εβραίοι τεχνίτες φαίνεται ότι κατάφερναν να ασκήσουν την τέχνη τους στην Ευρώπη.
Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αδύνατον να εξακριβωθεί εάν ο κατασκευαστής ενός εβραϊκού τελετουργικού αντικειμένου ανήκε στην εβραϊκή πίστη. Μη Εβραίοι τεχνίτες έγιναν ανά τους αιώνες σημαντικοί ερμηνευτές της εβραϊκής τελετουργικής τέχνης, αφού ακολουθούσαν προσεκτικά τις επιθυμίες αυτών που παράγγελναν τα αντικείμενα. Η εβραϊκή τέχνη είναι στενά δεμένη με τις θρησκευτικές τελετές είτε τελούνται από την κοινότητα στο πλαίσιο της συναγωγής είτε από την οικογένεια στο σπίτι. Τα αντικείμενα αντανακλούν τη μεγάλη σημασία που δίνεται στο τελετουργικό τυπικό και στις βιβλικές εντολές. Η χρήση καλαίσθητων αντικειμένων εκπληρώνει τις θεϊκές εντολές και τηρείται εδώ και πολλούς αιώνες στις εβραϊκές κοινότητες όλου του κόσμου.
Ανάμεσα στα ξεχωριστά κειμήλια που θα παρουσιαστούν στην έκθεση:
* Υφασμάτινη ζώνη με επικρεμασμένα 16 ασημένια σανταγιότ (αναθηματικά πλακίδια που απευθύνονται στον Ελ Σαντάι, τον Θεό ως ισχυρό, ως παντοδύναμο) από την Παλιά Συναγωγή των Ιωαννίνων, τέλη 19ου ή αρχές 20ού αιώνα. Η παλαιότερη σανταγιά της συστοιχίας (8η από αριστερά) χρονολογείται το 1611 και η νεότερη (7η από αριστερά) το 1886.
* Σανταγιά, ασημένιο αναθηματικό πλακίδιο αφιερωμένη από τον Δαβίδ Ματαθία Αλεβή (Νταβιτζόν Εφέντη) στη Συναγωγή Μπεθ Αβραάμ, στη μνήμη του γιου του Σαμουήλ (17.3.1866 – 30.6.1902), ο οποίος απεβίωσε στα 36 χρόνια του στο Παρίσι.
* Χρυσοκέντητη βελούδινη θήκη για την αποθήκευση και μεταφορά του σαλιού προσευχής. Στην Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων αποτελούσε ένα παραδοσιακό γαμήλιο δώρο, το οποίο δινόταν από τη νύφη στον γαμπρό.
* Μαπά, κάλυμμα για τη θήκη του Κυλίνδρου του Νόμου, με κεντρικό τμήμα από οθωμανικό ύφασμα του 16ου αι., αφιερωμένη από τη Φίνα, σύζυγο του Μεναχέμ Ελιγιά Κοφίνο, στη Νέα Σελήνη (αρχιμηνιά) του μήνα Νισάν 5612 (21.3.1852).
* Μορέ, εγχάρακτος ασημένιος δείκτης της Τορά, Ιωάννινα, 1894.
H έκθεση συνδιοργανώνεται από το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), στο οποίο ανήκει το Μουσείο Αργυροτεχνίας, από το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στην Αθήνα και από την Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων. Η πρωτοβουλία ανήκει στο ΠΙΟΠ· η έκθεση αποτελεί το δεύτερο μέρος τρίπτυχου εκθέσεων σχετικών με την ιερή τέχνη των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, που υπηρετούν συγκεκριμένο στόχο του Μουσείου Αργυροτεχνίας: να διερευνήσει το πολυπολιτισμικό και πολυθρησκευτικό παρελθόν της πόλης των Ιωαννίνων μέσα από εκλεκτά τεχνουργήματα εντόπιας καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η πρώτη έκθεση, που παρουσίαζε ηπειρώτικα ελληνορθόδοξα κειμήλια, έχει ήδη πραγματοποιηθεί, ενώ η επόμενη θα παρουσιάσει ιερά σκεύη της ισλαμικής θρησκείας.
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος ανταποκρίθηκε με ιδιαίτερη ευχαρίστηση στην εξαιρετική πρωτοβουλία του ΠΙΟΠ, που εκφράστηκε μέσω της προέδρου του Σοφίας Στάικου προς τον πρόεδρο του ΕΜΕ Σαμουήλ (Μάκη) Μάτσα, καθώς ουσιαστικό μέρος της αποστολής του αποτελεί η ανάδειξη της ιστορίας και παράδοσης των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας. Πέρα από τις εκθέσεις που παρουσιάζει το ΕΜΕ στον δικό του χώρο, βασισμένες στις έρευνες, στα αρχεία και στις συλλογές του, η Ρωμανιώτικη Κοινότητα των Γιαννίνων και το εξαίρετο Μουσείο Αργυροτεχνίας που κοσμεί την πόλη δημιουργούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία.
