Μια συζήτηση με τον καλλιτεχνικό διευθυντή του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης για την ταινία-πολυμεσική εγκατάσταση αναφορικά με την εξολόθρευση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηµατογράφου Θεσσαλονίκης αλλά και επιµελητής του εικαστικού πρότζεκτ «Η πόλη και η πόλη» Ορέστης Ανδρεαδάκης µιλάει στο Documento για την ταινία-πολυµεσική εγκατάσταση που αποτελεί µια σπαρακτική απεικόνιση στιγµών από τη ζωή και την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης στη διάρκεια της Κατοχής.
Πώς προέκυψε η συνεργασία Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης – Ιδρύµατος Σταύρος Νιάρχος – Εθνικής Λυρικής Σκηνής που οδήγησε στη δηµιουργία του πρότζεκτ «Η πόλη και η πόλη»;
Όλα ξεκίνησαν πριν από δύο χρόνια. Σκεφτόµασταν τι θα κάνουµε για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Είχαµε κατά νου δύο πρότζεκτ. Το ένα αφορούσε το application που ζωντανεύει τους 24 πίνακες των λαϊκών ζωγράφων Παναγιώτη και ∆ηµήτρη Ζωγράφου τους οποίους παρήγγειλε ο στρατηγός Μακρυγιάννης και το δεύτερο την πορεία του ελληνισµού. Στη δεύτερη περίπτωση σκεφτήκαµε να απαντήσουµε στο ερώτηµα πώς µπορούµε να συγκροτήσουµε µια έντιµη και σύγχρονη ταυτότητα. Η απάντηση που δώσαµε είναι µε την ορθολογική διαχείριση των µεγάλων ιστορικών τοµών. Τις ξέρουμε όλοι: η καταστροφή του ’97, ο διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή και ο ξεριζωμός του ποντιακού ελληνισμού, ο Εμφύλιος, η χούντα, η τραγωδία της Κύπρου. Το πώς διαχειριστήκαμε τα μεγάλα εθνικά τραύματα όλα αυτά τα χρόνια είναι ένα ερώτημα. Κάποια τα διαχειριστήκαμε κατά το ήμισυ, κάποια τα αφήσαμε και κακοφόρμισαν. Πάντως σε γενικές γραµµές µπήκαµε σε µια πορεία διαχείρισης αυτών των τραυµάτων.
Ένα από αυτά τα τραύµατα είναι η εξολόθρευση του µεγαλύτερου µέρους του εβραϊκού πληθυσµού της Θεσσαλονίκης;
Αναµφίβολα. Ως Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης λοιπόν σκεφτήκαµε ότι θα καταπιαστούµε µε αυτό. Εκεί µπήκαν ο Σύλλας Τζουµέρκας και ο Χρήστος Πασσαλής, οι οποίοι ήδη είχαν αυτή την ιδέα και την επεξεργάζονταν. Οι δυο τους ήθελαν να επιστρέψουν στην πόλη τους και να µιλήσουν για το συγκεκριµένο θέµα. Έτσι αρχίσαµε να το δουλεύουµε. Μια µέρα ήµασταν σε µια δουλειά του υπουργείου Πολιτισµού µε τον Γιώργο Κουµεντάκη, τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Λυρικής. Οταν βγήκαµε µετά το πέρας της δουλειάς και περπατούσαµε στο κέντρο της Αθήνας του είπα για το πρότζεκτ που δουλεύαµε και ξαφνικά σταµατά στη µέση του δρόµου και µου λέει: «Μου αρέσει αυτό. Ελάτε αύριο ο Σύλλας, ο Χρήστος κι εσύ να το κουβεντιάσουµε». Πήγαµε, το παρουσιάσαµε, µας ζήτησαν τον προϋπολογισµό και τα υπόλοιπα σχέδια και τελικά το αγκάλιασε η Εθνική Λυρική Σκηνή, µε συνέπεια να το εντάξει στο πλαίσιο του εορτασµού των 200 χρόνων µέσω της χορηγίας από το Ιδρυµα Σταύρος Νιάρχος. Έτσι ξεκινήσαμε με το μεγαλύτερο μέρος του κόστους του προϋπολογισμού να καλύπτεται από την παραπάνω συμφωνία και στη συνέχεια ήρθε να συμπράξει στη συμπαραγωγή και η εταιρεία Homemade Films με την παραγωγό Μαρία Δρανδάκη. Καθώς το φεστιβάλ, όπως ξέρεις, δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να κάνει τέτοιες παραγωγές, δεν συμβάλαμε οικονομικά αλλά ηθικά και με αρκετή προσωπική δουλειά.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του πρότζεκτ;
Έχει δύο πτυχές. Το πρώτο µέρος που θα παρουσιαστεί στο Νιάρχος είναι µια εικαστική εγκατάσταση σε τρεις οθόνες που θα παίζουν ταυτόχρονα. Σε δεύτερη φάση αυτό το πρότζεκτ είναι µια κινηµατογραφική ταινία 80 λεπτών –στο Νιάρχος θα παιχτούν τα 50 λεπτά–, η οποία ελπίζουµε να προβληθεί ολοκληρωµένη στο φεστιβάλ τον Νοέµβριο και στη συνέχεια να πάρει τον δρόµο της για την αίθουσα. Το έργο αυτό έχει έντονο το στοιχείο του essay film. Είναι µια κινηµατογραφική ταινία-εγκατάσταση που δοκιµάζει τα όρια του φιξιόν, του ντοκιµαντέρ και του essay film. Εκτός των ιστορικών θεμάτων δηλαδή βάζει και κάποια θέματα που αφορούν την ίδια την κινηματογραφική φόρμα. Αυτά τα δύο χρόνια που δουλεύουµε το έργο συνειδητοποίησα ότι τα γεγονότα που οδήγησαν στην εξόντωση των Εβραίων της πόλης είναι ελάχιστα γνωστά. Ειδικά οι άνθρωποι του νότου δεν τα ξέρουν σχεδόν καθόλου. Μου κάνει εντύπωση που ακόμη και μορφωμένοι άνθρωποι γνωρίζουν ελάχιστα έως καθόλου γι’ αυτό το τραύμα. Άρα σε πρώτη φάση θα δούµε και θα µάθουµε κάποια πράγµατα.
Έχει επιβιώσει στη µνήµη της Θεσσαλονίκης η εξολόθρευση της εβραϊκής κοινότητας;
Ναι, και θέλουµε να το τονίσουµε αυτό. Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτής της ταινίας και εγκατάστασης είναι ότι οι ηθοποιοί που παίζουν (Βασίλης Κανάκης, Αγγελική Παπούλια, Αργύρης Ξάφης, Νίκη Παπανδρέου, Θέμις Μπαζάκα, Μαρία Φιλίνη, Λαέρτης Μαλκότσης, Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου κ.ά.) φοράνε κοστούµια της εποχής. Φορέθηκαν ακόµη και αυθεντικά κοστούµια του ’40 – οι Γερµανοί στρατιώτες φορούν τις αυθεντικές στολές του στρατού Κατοχής. Ωστόσο κυκλοφορούν στην πόλη της Θεσσαλονίκης όπως είναι σήµερα με τα πραγματικά μαγαζιά και τις επιγραφές τους, τις κεραίες, τα κλιματιστικά κ.ο.κ. ∆εν υπάρχει παρέµβαση στην πόλη ως ντεκόρ. Είναι σαν τα φαντάσµατα αυτής της εποχής να είναι ακόµη ζωντανά. Το ίχνος, το αποτύπωµα της εβραϊκής κοινότητας στην πόλη είναι πολύ ζωντανό. Το βλέπεις παντού.
Περπατώντας δηλαδή στη Θεσσαλονίκη το συναντάµε;
Βεβαίως. Ενα από τα πιο σπαρακτικά είναι οι µαρµάρινες πλάκες από το εβραϊκό νεκροταφείο (ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης με 350.000 τάφους) , το οποίο καταστράφηκε αµέσως µόλις εκδιώχθηκαν οι Εβραίοι, που χρησιµοποιήθηκαν σε πάρα πολλά σπίτια αλλά και ναούς της Θεσσαλονίκης, όπως ο ναός του Αγίου ∆ηµητρίου. Επίσης, υπάρχει µια ζωντανή εβραϊκή κοινότητα µε ανθρώπους που ζουν, δουλεύουν, παράγουν και συµβάλλουν στη ζωή της πόλης. Ενας από τους ανθρώπους που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πολιτιστική ζωή της πόλης από τα 60s είναι ο Μορίς Σαλτιέλ. Ηταν µαζί µε τον Παύλο Ζάννα στην Τέχνη Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία και από εκείνους που διαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ίδρυση του Φεστιβάλ Ντοκιµαντέρ. Ο Σαλτιέλ έφυγε από τη Θεσσαλονίκη και κρύφτηκε σε φιλική χριστιανική οικογένεια στην Αθήνα. Αυτά τα γράμματα που διασώθηκαν είναι μια εξαιρετική πηγή του τι γινόταν τότε, πώς αντιδρούσε ο κόσμος, πώς μεθοδεύτηκαν οι διώξεις, ποιοι ήταν οι δωσίλογοι, τι έκαναν οι Γερμανοί. Ένα σπαρακτικό γράµµα από αυτά ακούµε αυτούσιο στο φιλµ.
Το 23ο Φεστιβάλ Ντοκιµαντέρ Θεσσαλονίκης ολοκληρώθηκε πριν από λίγες ημέρες. Τι γεύση σας άφησε η φετινή υβριδική διοργάνωση;
Ύστερα από 16 µήνες που ήµασταν καθένας σπίτι του ήταν µεγάλη ανακούφιση. Ανακούφιση ήταν επίσης και για τους δηµιουργούς και για τους θεατές. Πολλοί από εκείνους που ήρθαν στις προβολές µάς έλεγαν ότι δεν τους ενδιαφέρει και τόσο τι θα δουν όσο το γεγονός ότι επιτέλους θα βγουν από τα σπίτια τους και θα δούνε ξανά σινεµά. Γιατί αυτό ακριβώς είναι σινεµά : να βλέπουµε τις ταινίες µαζί και όχι ο καθένας µόνος του. Ελπίζουμε να πάνε καλά τα πράγματα και τον Νοέμβριο να τα πούμε ξανά από κοντά και στις κανονικές συνθήκες.
INF0
«Η πόλη και η πόλη», 8-11/7, Πανοραμικά Σκαλιά – Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος