Η απώλεια του Θόδωρου Μαλικιώση δεν σηματοδοτεί μόνο το τέλος μιας ολόκληρης περιόδου του ιστορικού εκδοτικού οίκου Θεμέλιο. Σηματοδοτεί το τέλος μιας μορφής εκδότη, ενός εκδότη που βγήκε μέσα από τη ρημαγμένη Ελλάδα της δεκαετίας του ’50, ενός ανθρώπου που στράφηκε στο έντυπο από την προσωπική χαρά της ανάγνωσης αλλά και την ανάγκη να κατανοήσει τον κόσμο.
Γράφει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης*
Ενός εκδότη που υπηρέτησε με πείσμα τις δυο μεγάλες του αγάπες: το βιβλίο και την Αριστερά, και λειτούργησε ως ένας μεταφορέας γνώσης, διαπαιδαγωγώντας γενιές παλαιότερων και νέων αναγνωστών.
Ο Μαλικιώσης εντάχθηκε από νωρίς στην Αριστερά, ήδη από τα μαθητικά του χρόνια. Στη δεκαετία του ’50 υπήρξε παράνομος Επονίτης, επικεφαλής της ΕΠΟΝ των συνοικιών της Αθήνας, ενώ συμμετείχε και στη Σπουδάζουσα της ίδιας οργάνωσης. Παράλληλα εργάστηκε ως πλασιέ βιβλίων και σύντομα δημιούργησε έναν μικρό εκδοτικό οίκο με την επωνυμία «Ο κόσμος του βιβλίου». Υπήρξε στέλεχος της ΕΔΑ από το 1958 και γραμματέας της Νεολαίας της για τρία χρόνια, περίοδο κατά την οποία σχεδίαζε και εξέδιδε τα έντυπα και τα ενημερωτικά- πολιτικά φυλλάδια του κόμματος.
Στο πλευρό του Μίμη Δεσποτίδη πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Θεμέλιου το 1963. Τα επόμενα χρόνια αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις στον εκδοτικό οίκο, συνδημιουργώντας έναν από τους πιο σημαντικούς αριστερούς πυλώνες αυτού που ονομάστηκε πολιτιστική άνοιξη της δεκαετίας του ’60. Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου σηματοδότησε το τέλος αυτής της άνοιξης: το Θεμέλιο έκλεισε και τα βιβλία του κατασχέθηκαν. Από τους δυο εκδότες, ο Δεσποτίδης διέφυγε στη Γαλλία, ενώ ο Θόδωρος Μαλικιώσης βρέθηκε στην εξορία. Μετά την πτώση της χούντας το Θεμέλιο ξανάνοιξε σε μια νέα συγκυρία και με νέες πραγματικότητες, καθώς και οι δύο συνεργάτες είχαν πλέον, μετά τη διάσπαση του 1968, ενταχθεί στο ΚΚΕ εσωτερικού. Τα επόμενα χρόνια, ύστερα και από τον θάνατο του Δεσποτίδη το 1981, ο Μαλικιώσης συνέχισε με όλες του τις δυνάμεις και ανανέωσε τη λαμπρή παράδοση που είχε συνδημιουργήσει, σε μια πολύ δύσκολη, πλέον, εποχή. Παράλληλα ακολούθησε τις διαδρομές της ανανεωτικής Αριστεράς στις διαδοχικές μεταπολιτευτικές εκδοχές της και παρέμεινε ενεργό μέλος του ΣΥΡΙΖΑ μέχρι και τον θάνατό του.
Ο Μαλικιώσης ταύτισε τη ζωή του με τις εκδόσεις, επένδυσε όλο του το πνευματικό κεφάλαιο στην ιδέα μιας μορφωτικής πολιτιστικής παρέμβασης. Το Θεμέλιο συγκέντρωσε έναν εντυπωσιακό αριθμό σημαντικών συνεργατών, συγγραφέων, μεταφραστών, επιμελητών, γραφιστών, οι οποίοι εργάστηκαν για την έκδοση καλών και προσιτών οικονομικά βιβλίων. Σειρές, όπως η Ελληνική Πεζογραφία-Ποίηση, η Ξένη Πεζογραφία, η Μαρξιστική Σκέψη, η Σύγχρονη Σκέψη, η Ιστορική Βιβλιοθήκη, πολύ πρόσφατα η σειρά της Μεταπολίτευσης, φιλοξένησαν εκατοντάδες τίτλους. Η αποτίμηση των βιβλίων που εκδόθηκαν από το Θεμέλιο όλα τα προηγούμενα χρόνια είναι εντυπωσιακή, μια κιβωτός γνώσης που παρήχθη στην Ελλάδα ή μεταφέρθηκε από το εξωτερικό.
Ο Μαλικιώσης πίστεψε σε έναν πολιτισμό του βιβλίου. Όχι απλώς ως μια εκδοτική επιχείρηση, αλλά ως έναν χώρο διαλόγου, προβληματισμού και επαφής με τα γράμματα και τις τέχνες. Σε αυτή την κατεύθυνση το βιβλιοπωλείο των εκδόσεων, ήδη από τα προδικτατορικά χρόνια ως «Λέσχη του Βιβλίου» διαδραμάτισε έναν κρίσιμο ρόλο. Λειτούργησε πρωτοποριακά, οργανώνοντας εκδηλώσεις και βιβλιοπαρουσιάσεις με σκοπό την επαφή του αναγνωστικού κοινού με τους δημιουργούς.
Όλα όσα εμπνεύστηκε ή συνεργάστηκε για την πραγματοποίησή τους ο Θόδωρος Μαλικιώσης, δεν έγιναν με φανφάρες και άσκοπες δημοσιότητες αλλά με μια βαθιά αίσθηση του μέτρου, με γνώμονα την αγάπη του για το βιβλίο. Δεν επιδίωξε τη δημοσιότητα, δεν εξέδωσε βιβλία λόγω κέρδους, για τα οποία ο ίδιος θα ντρεπόταν. Ακόμη και τα τελευταία χρόνια, όταν τα πράγματα πια για όλο τον εκδοτικό κόσμο ήταν πολύ δύσκολα, πορεύθηκε στην ίδια ρότα, διαχειριζόμενος την κρίση χωρίς να αλλοιώσει τη φυσιογνωμία του Θεμέλιου. Δίπλα του οι δυο κόρες του, η Άννα και η Δέσποινα. Ήδη, εδώ και χρόνια συνεχίζουν εμφανώς και αφανώς το όραμά του, και για αυτό παρά τη λύπη αισθανόμαστε τη βεβαιότητα της συνέχειας. Σε όλους εμάς μένει να ενισχύσουμε την προσπάθεια στην οποία ο ίδιος ο Θόδωρος Μαλικιώσης αφιέρωσε τη ζωή του, πλουτίζοντας τη δική μας.
*Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης είναι ιστορικός, γραμματέας των ΑΣΚΙ και συνεργάτης των εκδόσεων Θεμέλιο
ΑΠΕ-ΜΠΕ
