Η Μικρασιατική καταστροφή, η δύναμη του τραύματος και η φρίκη του πολέμου. Η Ναταλία Γεωργοσοπούλου, η Σταύρια Νικολάου και ο Γιάννης Ισμυρνιόγλου μιλούν στο Documento για την παράσταση «Αλμυρή Έρημος» που παρουσιάζεται κάθε Σάββατο και Κυριακή στο Θέατρο 104 με αφορμή την συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή. «Τα γεγονότα συντίθενται από τις ιστορίες ζωής όλων όσων τα έζησαν και κρύβουν αλήθειες που δεν έχουμε διαβάσει σε εγχειρίδια», αναφέρουν.
Μία παράσταση που αντλεί το υλικό της από μαρτυρίες προσφύγων και λογοτεχνικά έργα για τη Μικρά Ασία. Πώς δουλέψατε για αυτή την παράσταση και με ποια κείμενα ήρθατε σε επαφή;
Ναταλία: Με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή γεννήθηκε η ιδέα για την παράσταση “Αλμυρή Έρημος”. Μέσα από την αφήγηση δύο αυτόπτων μαρτύρων, του Στρατιώτη και της Γυναίκας, αναζητούμε να γίνουμε εμείς οι ίδιοι μάρτυρες, δρώντα πρόσωπα και δημιουργοί.
Προσπαθήσαμε να αφουγκραστούμε το μέσα μας και την τραγική ηχώ της εποχής για να επιχειρήσουμε ένα ταξίδι σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν. Τον άνθρωπο μέσα στον πόλεμο, στον όποιο χρόνο και τόπο, δηλαδή των αιώνιο άνθρωπο, ως το τέλος της “ανθρώπινης προ-ιστορίας” (Μαρξ).
Σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας της παράστασης είναι το κίνημα της Arte Povera. Δημιουργώντας μια σπείρα από αλάτι, προσπαθούμε να ισορροπήσουμε στην ίδια την σπείρα της ανθρώπινης ιστορίας, σκαλίζοντας τη ρίζα της τραυματικής μνήμης.
Η Μικρασιατική καταστροφή δε σταμάτησε να αναδίδει τις αναθυμιάσεις της στις μεταγενέστερες πολιτικές εξελίξεις. Η ιστορική-πολιτική μελέτη ήταν αναγκαία. Μαρτυρίες στρατιωτών που πολέμησαν στο μικρασιάτικο μέτωπο, με κύρια αυτή του Παντελή Πουλιόπουλου, μας, αναδεικνύουν τις πραγματικές διαστάσεις του πολέμου.
Οι φωνές από την ίδια τη ζωή, τα τραγούδια, οι χοροί, οι ιστορίες που ακούμε όλοι από τα παιδικά μας χρόνια, αποτέλεσαν το υλικό της παράστασης. Από τις αισθήσεις ξεκινήσαμε για να πλάσουμε ένα κείμενο που θα μας επέτρεπε να γίνουμε πομποί και δέκτες προσωπικών και συλλογικών τραυμάτων, αγωνιών και προσδοκιών.
Τι είναι η Αλμυρή Έρημος και ποια είναι η θέση της μέσα στο κείμενο;
Σταύρια: Ιστορικά, Αλμυρή Έρημος είναι μια άγονη περιοχή ευρείας έκτασης στη σημερινή Τουρκία, που τον Αύγουστο του 1921 διέσχισε, με πολλές δυσκολίες, ο Ελληνικός Στρατός με στόχο να φτάσει και να καταλάβει την Άγκυρα. Στόχος που, όπως σήμερα γνωρίζουμε, δεν επετεύχθη και τα γεγονότα που ακολούθησαν οδήγησαν στην άτακτη οπισθοχώρηση του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, στην μεγάλη Καταστροφή της Σμύρνης και τη βίαιη έξοδο του Ελληνισμού από τη Μικρά Ασία.
Συμβολικά, Αλμυρή Έρημος είναι από τη μια αυτή η βασανιστική πορεία του Στρατού προς το τέλος – το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, το τέλος των σωματικών και ψυχικών δυνάμεων των στρατιωτών, το τέλος του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία, το τέλος της ζωής παραπάνω του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων που βρέθηκαν πρόσφυγες- και απ’ την άλλη, Αλμυρή Έρημος είναι η θάλασσα, αυτή η αλμυρή οδός που έγινε ο δρόμος διαφυγής δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων και ταυτοχρόνως μετατράπηκε σε μια έρημο άψυχων σωμάτων. Όσων πνίγηκαν. Όσων δεν πρόλαβαν ή δεν τους άφησαν να ανέβουν σε ένα πλοίο και όσων σφαγιάστηκαν λίγο πριν ανέβουν σε μια βάρκα. Είναι ίσως λίγο βίαιη η περιγραφή, αλλά είναι καθόλα πραγματική. Και δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν έχει σταματήσει αυτή η «Αλμυρή Έρημος» να ξεβράζει πτώματα όσων «δεν τα κατάφεραν».
Αυτοί οι συμβολισμοί του τίτλου και πολλοί άλλοι που προκύπτουν στο έργο, επιχειρούμε εμπράκτως να μπουν στη ροή της αφήγησης του έργου μέσω της σκηνικής μας εγκατάστασης που το βασικό της στοιχείο/υλικό είναι το αλάτι – πέραν ημών (των δυο ηθοποιών και του μουσικού) το αλάτι αποτελεί τον τέταρτο συνομιλητή μας επί σκηνής.
Τα δύο κεντρικά πρόσωπα, «Ο Στρατιώτης» και «Η Γυναίκα», πορεύονται παράλληλα στο έργο χωρίς να συναντιούνται σε πραγματικό χρόνο. Οι ιστορίες τους συνομιλούν μεταξύ τους;
Γιάννης: Τη συγγραφή και την επιμέλεια του κειμένου την έχουν εξολοκλήρου η Ναταλία με την Σταύρια. Έχουν φροντίσει με άρτιο τρόπο οι ιστορίες των δύο κεντρικών προσώπων ναι μεν να μη συνομιλούν μεταξύ τους αλλά να περιγράφουν την ίδια ακριβώς συνθήκη που δεν είναι άλλη από την φρίκη του πολέμου. Η ροή των ιστοριών δεν χάνεται και ο ακροατής μπορεί μέχρι κάποιο σημείο να έχει ξεκάθαρη εικόνα για αυτά τα δύο πρόσωπα. Καθώς η δράση συνεχίζεται και μπαίνει πιο βαθιά στο έργο τα δυο πρόσωπα σε μεταφέρουν σ’ ένα τοπίο όπου η προσφυγιά, η οδύνη και η φρίκη του πολέμου είναι πια ορατή. Έτσι έρχεται και η μουσική για να κυκλώσει τον λόγο και να δώσει την χροιά που χρειάζεται στο κάθε πρόσωπο.
Τι αποκομίσατε μελετώντας βιβλία και μαρτυρίες για τη Μικρασιατική καταστροφή;
Ναταλία: Μελετώντας για τη μικρασιατική καταστροφή, διάβαζα μαρτυρίες του τότε και ήταν σαν να διάβαζα ένα σημερινό άρθρο για τις κτηνωδίες του σήμερα. Το υλικό ήταν από μόνο του τόσο επίκαιρο. Όταν παρουσιάσαμε την παράσταση στην Πολωνία, ένας φίλος Πολωνός είπε πως συνεχώς έκανε συνδέσεις με τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Λέμε στην παράσταση: «O τρόμος όποια γλώσσα κι αν μιλάς λόγια δε θα βρεις να τον περιγράψεις…» , αυτή η αίσθηση να ταράζεται το μέσα σου, μου έχει μείνει από τη μελέτη για τη μικρασιατική καταστροφή.
Σταύρια: Η Μικρασιατική καταστροφή είναι ένα θέμα με το οποίο δεν είχα ασχοληθεί ποτέ ενδελεχώς πριν από την παράστασή μας. Θα σταθώ σε κάτι που πραγματικά με συγκίνησε βαθιά και αυτό είναι η δύναμη της μνήμης, η δύναμη του τραύματος – που αποτελούν και κεντρικούς άξονες της παράστασης. Διαβάζαμε και βλέπαμε σε ντοκιμαντέρ αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν την Καταστροφή και οι λεπτομέρειες των περιγραφών τους αλλά και η ένταση των συναισθημάτων τους, 30,40,50 χρόνια μετά, ήταν ανατριχιαστικές.
Το τραύμα, όσα χρόνια κι αν περάσουν, είναι πάντα εκεί. Ο διωγμός, η σφαγή, η φρίκη του πολέμου, ο πόνος ζωντάνευε μέσα τους σε δευτερόλεπτα. Τόσο μακρινά όλα αλλά την ίδια στιγμή τόσο πρόσφατα. Δεν μπορώ να μην αναφερθώ και στο γενικό συμπέρασμα της έρευνας , που είναι ίσως τετριμμένο όμως βαθιά ουσιαστικό: ο πόλεμος είναι πάντα πόλεμος, αφήνει πίσω του μόνο θύματα και ηττημένους.
Σημαντικά ιστορικά γεγονότα μπορούν να γίνουν ζωντανή αφήγηση σε μία θεατρική παράσταση; Πόσο σημαντική είναι αυτή η διαδικασία για τη μνήμη και τη συγκρότηση ταυτότητας σήμερα;
Σταύρια: Ίσως αυτά τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα να πρέπει να γίνονται ζωντανή αφήγηση σε παραστάσεις. Γιατί τα γεγονότα δεν είναι αριθμοί, συμπεράσματα, γενικές κρίσεις και υπογεγραμμένες Συνθήκες που πρέπει κανείς να θυμάται. Τα γεγονότα συντίθενται από τις ιστορίες ζωής όλων όσων τα έζησαν και κρύβουν αλήθειες που δεν έχουμε διαβάσει σε εγχειρίδια. Και όταν το θέατρο κάνει την Ιστορία ζωντανή αφήγηση αμέσως σε κάνει μέτοχο και όχι παθητικό θεατή/ακροατή ενός μακρινού και ξένου παρελθόντος. Ξυπνά η μνήμη, η συγκίνηση, η προσωπική εμπλοκή , η αληθινή επαφή με την Ιστορία και αυτή είναι μια μοναδική διαδικασία.
Στη συγκρότηση ταυτότητας κυρίαρχο ρόλο παίζει η μνήμη τόσο η προσωπική/βιωματική όσο και η ιστορική/συλλογική. Όποιος θέλει να έχει συνειδητή ταυτότητα είναι υποχρεωμένος να γνωρίζει την ιστορία του και να αναζητά πάντα την αλήθεια. Και η παρουσίαση ιστορικών γεγονότων με ποιητικό τρόπο – γιατί περί μιας σκηνικής ποιητικής πρόκειται- έρχεται να ενισχύσει αυτήν τη διαδικασία βιωματικά. Στόχο έχει να αποκαλύψει στον θεατή διαισθητικά και αισθητηριακά την απόλυτη αλήθεια της παράστασης, να μετακινήσει το μέσα του, να τον προβληματίσει βαθιά γύρω από τα γεγονότα, να τον γεμίσει σκέψεις και, έτσι,να συνδράμει έμπρακτα στην αναζήτηση της ταυτότητας και της αλήθειας.
Να του θυμίσει πως αν ξεχνά το παρελθόν ή το στρεβλώνει δεν έχει στερεό έδαφος να χτίσει το μέλλον.
Γιάννης: Το θέατρο ήταν πάντα εκεί για να περιγράψει, να ενισχύσει την θύμηση αλλά και να προβλέψει καταστάσεις. Είναι πολύ σημαντικό βλέποντας μία θεατρική παράσταση να προσπαθήσεις ως θεατής να βρεις την βάση όπου τοποθετούνται ιστορίες και ρόλοι. Μετά το να αφεθείς στα ερεθίσματα του εκάστοτε έργου αποκτά άλλη υπόσταση και άλλη ερμηνεία από τον καθένα.
Με ποιον τρόπο τα γεγονότα της μικρασιατικής καταστροφής πιστεύετε ότι συνδέονται με το προσφυγικό / μεταναστευτικό ζήτημα σήμερα, αλλά και με τον πόλεμο; Υπάρχει κοινός ιστορικός τόπος και χρόνος;
Ναταλία: H Μικρασιατική καταστροφή δεν ήταν παρά το αποτέλεσμα της ελληνικής εκστρατείας (1919-1922) στην Μ. Ασία που σκοπό είχε την “απελευθέρωση” του εκεί ελληνισμού. Η εκστρατεία αυτή που ξεκίνησε με την στήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων, δεν αρκέστηκε στα μικρασιάτικα παράλια. Ο στρατός έφτασε μέχρι τον ποταμό Σαγγάριο στα βάθη της Τουρκίας.
Ο τριετής αυτός πόλεμος, που ιστορικά έρχεται μετά τους βαλκανικούς πολέμους και τον Α΄Π.Π., σκόπευε στην αναδιαμόρφωση της γεωπολιτικής ισχύς και στον έλεγχο των ενεργειακών πηγών. Με λίγα λόγια, ο πόλεμος αυτός έγινε προκειμένου να αναδιανεμηθεί ο πλούτος της γης και να ικανοποιηθούν τα συμφέροντα των ισχυρών. Στο όνομα ενός “απελευθερωτικού πολέμου”, φανατίστηκε ο λαός και πήγε να πολεμήσει με τα αδέρφια του, να σφαγιαστεί, να γίνει άγνωστος μεταξύ αγνώστων και τελικά, να πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς. Αυτή όμως, δεν είναι η πορεία σε κάθε πόλεμο;
Η μικρασιατική καταστροφή, είναι η καταστροφή που έφερε η ιμπεριαλιστική αυτή πολιτική. Έτσι πρέπει να τη μνημονεύουμε, δίχως ρομαντισμό. Με ματιά και καρδιά ανοιχτά, για να σταματήσει πια να υπάρχει κοινός τόπος και χρόνος, και με καθήκον να υπερασπιστούμε την οικοδόμηση μιας κοινωνίας ελευθεριακής, διεθνιστικής, αντιπολεμικής.
Γιάννης: Όποιος δεν θυμάται το παρελθόν του, είναι καταδικασμένος να το ξαναζήσει. Αυτή η φράση ποια δεν έχει πραγματική υπόσταση διότι η μνήμη υπάρχει, ο πόνος είναι ακόμα ριζωμένος σε πολλούς. Αλλά την «μπαγκέτα» της ιστορίας την χειρίζονται άνθρωποι που δε νοιάζονται για ανθρώπους.
