Μπορεί ο όρος πανδημία που μπήκε τις τελευταίας ημέρες για τα καλά στη ζωή μας λόγω της εξάπλωσης του κορονοϊού σε παγκόσμιο επίπεδο να φαντάζει ως κάτι το πρωτάκουστο, εντούτοις δεν είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα καλείται να αντιμετωπίσει μια πανδημική ασθένεια.
Από τη στιγμή που οι άνθρωποι κοινωνικοποιήθηκαν, χτίζοντας πόλεις και διαμορφώνοντας εμπορικές σχέσεις, οι πανδημίες δεν ήταν και ένα τόσο μοναδικό φαινόμενο. Δεν ήταν λίγες οι φορές που τα θύματα από μια και μόνο πανδημία ανέρχονταν σε εκατομμύρια, γεγονός που αρκετές σχετιζόταν και με τις τραγικές συνθήκες ζωής σε αρκετές περιοχές του κόσμου. Οι πανδημίες αποτέλεσαν σχεδόν πάντα ιδιαιτέρως σημαντικό κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας, αφού εξαιτίας άλλαξε η έκβαση πολέμων, η ζωή ολόκληρων πληθυσμών, ο ρους της ιστορίας.
Ο Λοιμός των Αθηνών
Η πρώτη καταγεγραμμένη πανδημία συνέβη την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου, το 430 π.Χ. Επρόκειτο για μια ασθένεια που οι ιστορικοί εκτιμούν ότι επρόκειτο για τον τυφοειδή πυρετό και η οποία έφτασε και στην αρχαία Ελλάδα αφού πρώτα πέρασε από τη Λιβύη, την Αιθιοπία και την Αίγυπτο, ενώ ο Θουκυδίδης εκτιμά πως η πανδημία ξεκίνησε από την Αιθιοπία. Θεωρείται πως η επιδημία πρωτοεμφανίστηκε στο κύριο λιμένα της Αθήνας, τον Πειραιά, που αποτελούσε την κύρια είσοδο προμηθειών της πόλης. Ο λοιμός εμφανίστηκε και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, επέστρεψε δύο φορές, το 429 π.Χ. και τον χειμώνα του 427/426 π.Χ., και η καταστροφή που προκάλεσε στον πληθυσμό της Αθήνας ήταν ένα σημαντικό πρώτο πλήγμα για την πόλη ως προς την εξέλιξη του πολέμου, αφού εκείνη την περίοδο η πόλη-κράτος της Αθήνας πολιορκούταν από τους Σπαρτιάτες. Η διάδοσή της ασθένειας στην κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας ήταν τόσο καταστροφική, που εκτιμάται ότι περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού, ο οποίος τότε ανερχόταν σε 300 χιλιάδες, πέθανε, γεγονός που οδήγησε στην επικράτηση των Σπαρτιατών. Αυτή η πανδημία έμεινε γνωστή ως ο «Λοιμός των Αθηνών».
Αξίζει να σημειωθεί πως εξαιτίας της επιδημίας έχασε τη ζωή το και ο ίδιος ο Περικλής, όπως και μέλη της οικογένειάς του. Αξιοσημείωτες για την καταγραφή της επιδημίας ήταν η μαρτυρίες του Θουκυδίδη, ο οποίος όχι μόνο ήταν αυτόπτης μάρτυρας των όσων συνέβησαν εκείνη την περίοδο στην πόλη-κράτος της Αθήνας, αλλά επίσης μολύνθηκε, κατορθώνοντας να επιζήσει. Συνέβαλε επίσης σημαντικά στην αντιμετώπιση του λοιμού.
Λέπρα
Η λέπρα μπορεί να κυκλοφορούσε για πολλούς αιώνες, εντούτοις εξελίχθηκε σε πανδημία κατά τη διάρκεια του 11ου αιώνα. Η διασπορά της ήταν πολύ μεγάλη στην Ευρώπη, γεγονός που οδήγησε στο χτίσιμο πολυάριθμων νοσοκομείων που είχαν ως μοναδικό αντικείμενο την περίθαλψη των λεπρών. Στην Αγγλία μόνο από το τέλος του 11ου αιώνα, έως και το 1.350 μ.Χ λειτουργούσαν περίπου 320 θρησκευτικά σπίτια και νοσοκομεία για την περίθαλψη των λεπρών. Η λέπρα που πλέον είναι γνωστή ως η ασθένεια του Χάνσεν, είναι μια βακτηριαδιακή ασθένεια με αργή εξέλιξη, προκαλώντας πληγές και παραμορφώσεις που οδηγούσαν σε βαριάς μορφής αναπηρία και τελικά στον θάνατο. Αποτέλεσμα των πρωτοφανών για την εποχή συμπτωμάτων και της ραγδαίας εξάπλωσης της ασθένειας, η λέπρα θεωρούνταν ως τιμωρία από τον Θεό για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας. Αυτή η πεποίθηση της εποχής οδήγησε στην ηθική «καταδίκη» των ασθενών και αρκετά συχνά στον εξοστρακισμό τους. Παρότι πρόκειται για μια ασθένεια που έχει πρωτοεμφανιστεί εδώ και πολλούς αιώνες εξακολουθεί να πλήττει δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους κάθε χρόνο –δεν είναι άλλωστε και παλιό το παράδειγμα της Σπιναλόγκας στην Ελλάδα, όπου και εξορίστηκαν οι λεπροί-, και μπορεί να αποδειχθεί θανατηφορά αν δεν αντιμετωπιστεί μέσω της χορήγησης αντιβιοτικών.
Ο μαύρος θάνατος
Ο μαύρος θάνατος, που έμεινε γνωστός και ως βουβωνική πανώλη ή μεγάλη πανούκλα, ήταν μια από τις πλέον καταστροφικές πανδημίες που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Στην περίοδο της Ευρασίας υπολογίζεται πως κόστισε τη ζωή σε 75-200 εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ στην Ευρώπη το αποκορύφωμα της έξαρσης της υπολογίζεται στο 1347-1351 μ.Χ. Αιτία της συγκεκριμένης ασθένειας, σύμφωνα με ερευνητές ήταν και πάλι το βακτήριο Yersinia pestis. Εξαιτίας του μαύρου θανάτου δημιουργήθηκαν πολυάριθμες θρησκευτικές, κοινωνικές και οικονομικές αναταραχές, οι οποίες συνέδραμαν στην διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Εκτιμάται πως η συγκεκριμένη εμφάνιση της βουβωνικής πανώλης προέκυψε από της Ασία και έφτασε στην Ευρώπη μέσω των καραβανιών που ήρθαν από τον δρόμο του μεταξιού. Έφτασε στη Σικελία το 1.347 μ.Χ., μέσω του λιμανιού της Μεσσίνα και γρήγορα διαδόθηκε στην Ευρώπη. Η κατάσταση έγινε γρήγορα τόσο άσχημη εξαιτίας του ανυπολόγιστου αριθμού θυμάτων, που πολλά από τα πτώμτα παρέμεναν στους δρόμους, γεγονός που προκάλεσε μια συνεχή δυσωδία στα σπίτια.
Η Αγγλία και η Γαλλία πλήγησαν τόσο πολύ από την ασθένεια, που κήρυξαν ανακωχή στον μεταξύ τους πόλεμο. Ο μαύρος θάνατος μάλιστα, ευθύνεται για την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος στη Βρετανία, εξαιτίας της ραγδαίας μεταβολής των οικονομικών και δημογραφικών συνθηκών. Η πανούκλα έπληξε και τους Βίκινγκς με αποτέλεσμα να σταματήσουν την εξάπλωσή τους στη Βόρεια Αμερική.
Η πρώτη επιδημία χολέρας
Το 1817 σημειώθηκε η πρώτη από τις εφτά πανδημίες χολέρας που θα ακολουθούσαν τα επόμενα 150 χρόνια. Η συγκεκριμένη πανδημία ξεκίνησε από τη Ρωσία προκαλώντας τον θάνατο σε περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους. Επειδή το βακτήριο που προκαλεί τη χολέρα διαδίδεται πολύ εύκολα στον άνθρωπο μέσω του νερού και της τροφής, σύντομα μεταδόθηκε και σε Βρετανούς στρατιώτες, οι οποίοι με τη σειρά τους το έφεραν στην Ινδία, οδηγώντας στον θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους. Μέσω της τεράστιας ναυτικής δύναμης που διέθετε η βρετανική αυτοκρατορία, η χολέρα διαδόθηκε επίσης σε Ισπανία, Αφρική, Ινδονησία, Κίνα, Ιαπωνία, Ιταλία, Γερμανία και Αμερική, όπου επίσης οι νεκροί ήταν αναρίθμητοι. Αξίζει να σημειωθεί πως μολονότι το 1885 δημιουργήθηκε εμβόλιο για τη χολέρα, οι πανδημίες συνέχισαν και μετέπειτα, κυρίως λόγω του φτωχού βιοτικού επιπέδου και θεωρούταν ως μια ενεργή ασθένεια έως και το 1960.
Ισπανική γρίπη
Μια ακόμη πανδημία που ξεκίνησε από την Κίνα είναι η λεγόμενη «ισπανική γρίπη», η οποία μεταδόθηκε στους ανθρώπους από πτηνά. Υπολογίζεται πως περίπου 50 εκατομμύρια παγκοσμίως έχασαν τη ζωή τους από αυτή την πανδημία. Συνολικά νόσησαν περίπου 500 εκατομμύρια, δηλαδή το 27% του τότε παγκόσμιου πληθυσμού. Εκτιμάται πως η γρίπη πρωτοεμφανίστηκε στην κίνα και διαδόθηκε και στον υπόλοιπο κόσμο μέσω Κινέζων εργατών, οι οποίοι πέρασαν και από τον Καναδά στον δρόμο τους προς την Ευρώπη. Σύντομα η γρίπη έφτασε και στη Βόρεια Αμερική –αρχικά στο Κάνσας- και μεταπήδησε στη Ευρώπη. Η έξαρση της στην Ισπανία και ειδικά στη Μαδρίτη το 1918 ήταν τόσο μεγάλη, που έμεινε γνωστή ως «ισπανική γρίπη». Επιστημονική μελέτη του 2007 έδειξε ότι η συγκεκριμένη γρίπη δεν ήταν πιο επιθετική από προηγούμενες που είχαν εμφανιστεί, αλλά διαδόθηκε τόσο ευρέως εξαιτίας του υποσιτισμού, του υπερπληθυσμού σε νοσοκομεία και της κακής υγιεινής. Η πανδημία εξαφανίστηκε το καλοκαίρι του 2019 όταν και πλέον όσοι είχαν ασθενήσει, ή είχαν πεθάνει ή ανέπτυξαν αντισώματα.
HIV/AIDS
Το AIDS που καταστρέφει το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου, ο οποίος τελικά πεθαίνει από ασθένειες που σε άλλες συνθήκες ο οργανισμός θα μπορούσε να αντιμετωπίσει, αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά το 1981. Η συγκεκριμένη ασθένεια προκαλείται από τον ιο HIV λόγω του οποίου εκδηλώνονται σχετικά ήπια συμπτώματα, όπως πυρετός και πονοκέφαλος. Όταν αυτά υποχωρήσουν, οι φορείς της νόσου γίνονται πολύ μεταδοτικοί μέσω του αίματος και των γενετικών υγρών, ενώ καταστρέφονται τα λεμφοκύτταρά τους.
Το AIDS παρατηρήθηκε για πρώτη φορά σε αμερικανικές γκέι κοινότητες, αλλά υπάρχει η θεωρία ότι αποτελεί εξέλιξη ιού που έπληττε χιμπατζήδες στην δυτική Αφρική το 1920. Η ασθένεια ήδη από το 1960 είχε εκδηλωθεί σε ανθρώπους στην Αϊτή, ενώ την επόμενη δεκαετία εμφανίστηκε στη Νέα Υόρκη και το Σαν Φρανσίσκο. Μολονότι έχουν αναπτυχθεί αγωγές που καθυστερούν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της νόσου, η οριστική θεραπεία δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί, με αποτέλεσμα να υπολογίζεται πως περίπου 35 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν χάσει τη ζωή τους από το AIDS.