Επιλέγουμε και προτείνουμε μερικά από τα σημαντικότερα βιβλία που γράφτηκαν τους τελευταίους αιώνες πάνω στο γυναικείο ζήτημα.
Κάθε χρόνο με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας (8 Μαρτίου) ανοίγει η συζήτηση σχετικά με το κατά πόσο μια τέτοια υπενθύμιση έχει αξία για τη σύγχρονη κοινωνία. Παρότι γίνεται μεγάλη προσπάθεια οι διακρίσεις με βάση το φύλο να εξαλειφθούν (τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο), φαίνεται πως υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος μέχρι οι γυναίκες να κατακτήσουν το ποσοστό που τους αντιστοιχεί στα παγκόσμια κοινοβούλια, περισσότερες θέσεις ευθύνης και υψηλότερους μισθούς στον εργασιακό χώρο. Μέχρι τότε είναι απαραίτητο να επανερχόμαστε στο έργο των γυναικών που αγωνίστηκαν και ακόμη αγωνίζονται για μια καλύτερη θέση στον κόσμο.
01
«Η αναγνώριση των δικαιωμάτων της γυναίκας»
Το δοκίμιο (εκδ. Οξύ, μτφρ. Θάνος Καραγιαννόπουλος) εκδόθηκε το 1792 και αποτελεί ένα από τα πρώτα και σημαντικότερα έργα της φεμινιστικής φιλοσοφίας. Σε αυτό η φιλόσοφος Μαίρη Γουόλστονκραφτ (1759-1797) και μητέρα της Μαίρης Σέλεϊ απαιτεί ισότιμη μεταχείριση με τους άντρες, την εποχή που οι πολιτικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν αυτονόητο ότι οι γυναίκες έπρεπε να μείνουν εκτός ακαδημαϊκής εκπαίδευσης και να ασχοληθούν με το μεγάλωμα των παιδιών τους και τις άλλες «γυναικείες» δουλειές. «Εύχομαι οι γυναίκες να έχουν εξουσία όχι πάνω στους άντρες, αλλά πάνω στον εαυτό τους» γράφει μεταξύ άλλων.
02
Αυτοβιογραφία
Η ευγενούς καταγωγής Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου (1801-1832) μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον που για άλλες γυναίκες της εποχής θα φάνταζε έως και ονειρικό. Ωστόσο, αν και προστατευμένη από εξωτερικούς κινδύνους, αναγκάστηκε να ζήσει περιορισμένη σε τέσσερις τοίχους, όπως αρκετές γυναίκες της Ζακύνθου της εποχής, οι οποίες είχαν ελάχιστες επαφές ακόμη και με άτομα του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Στην «Αυτοβιογραφία» της (εκδ. Μεταίχμιο) η πρώτη πεζογράφος της ελληνικής γραμματείας περιγράφει τον αγώνα της να αποφύγει τον γάμο (δεν τα κατάφερε) και να αφιερώσει τη ζωή της στο διάβασμα. Στόχος της δεν ήταν μόνο να μορφωθεί η ίδια αλλά και να αποτελέσει παράδειγμα για τις υπόλοιπες γυναίκες.
03
Η χειραφετημένη
Η Καλλιρρόη Παρρέν (1861-1940) ήταν η πρώτη Ελληνίδα δημοσιογράφος (το επώνυμο Παρρέν το οφείλει στον σύζυγό της δημοσιογράφο Ιωάννη Παρρέν) και εργάστηκε σε μεγάλες εφημερίδες της εποχής όπως η «Ακρόπολις» και η «Εστία». Ανήσυχο πνεύμα και υπέρμαχος των ίσων ευκαιριών των φύλων, εξέδωσε το 1887 την «Εφημερίδα των Κυριών», μέσω της οποίας έδωσε αγώνα για την αφύπνιση των Ελληνίδων και έθεσε ανοιχτά το γυναικείο ζήτημα. Εκεί δημοσιεύτηκε σε συνέχειες και το μυθιστόρημά της «Η χειραφετημένη» (εκδ. Εκάτη), από τον Ιανουάριο του 1899 έως τον Απρίλιο του 1900, ενώ κυκλοφόρησε σε αυτοτελή έκδοση στα 1901. Στόχος της Παρρέν μέσα από αυτό ήταν να περιγράψει την αυτογνωσία στην οποία οδηγεί η χειραφέτηση.
04
Ενα δικό της δωμάτιο
Το δοκίμιο (εκδ. Κουκκίδα, μτφρ. Θάλεια Παύλου) της Βιρτζίνια Γουλφ (1882-1941) εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 1929 και βασίζεται σε δύο ομιλίες οι οποίες εκφωνήθηκαν στα γυναικεία κολέγια Νιούμαν και Γκίρτον σχεδόν ένα χρόνο πριν. «Η πνευματική ελευθερία εξαρτάται από τα υλικά αγαθά. Η ποίηση εξαρτάται από την πνευματική ελευθερία. Και οι γυναίκες υπήρξαν πάντοτε φτωχές, όχι μόνο εδώ και διακόσια χρόνια, αλλά από την αρχή του χρόνου. Οι γυναίκες είχαν λιγότερη πνευματική ελευθερία από τους γιους των Αθηναίων σκλάβων. Κατά συνέπεια, οι γυναίκες δεν είχαν στον ήλιο μοίρα προκειμένου να γράψουν ποίηση. Αυτός είναι και ο λόγος που έδωσα τόσο μεγάλη έμφαση στα χρήματα και σε ένα δωμάτιο αποκλειστικά δικό μας» γράφει η Γουλφ.
05
Τα μάτια τους κοιτούσαν τον Θεό
Η Αφροαμερικανίδα συγγραφέας και ανθρωπολόγος Ζόρα Νιλ Χέρστον (1891-1960) υπήρξε από τα σημαντικότερα μέλη του κινήματος της Αναγέννησης του Χάρλεμ και επηρέασε συγγραφείς όπως οι Μάγια Αγγέλου, Ζέιντι Σμιθ, Πολ Μπίτι και Τόνι Μόρισον. Το φεμινιστικό μυθιστόρημά της με τίτλο «Τα μάτια τους κοιτούσαν τον Θεό» (εκδ. Αίολος, μτφρ. Μυρσίνη Γκανά), που εκδόθηκε το 1937, αποτελεί μια ιστορία ενηλικίωσης ενός κοριτσιού που γεννήθηκε μετά τον άγριο βιασμό της μητέρας της. Για εκείνη η χειραφέτηση αποτελεί μονόδρομο με κάθε κόστος, παρότι το περιβάλλον τής ασκεί σκληρές πιέσεις.
06
Δεύτερο φύλο
«Και στα δύο φύλα παίζεται το ίδιο δράμα της σάρκας και του πνεύματος, της τελικότητας και της υπερβατικότητας· τους ροκανίζει και τους δυο ο χρόνος, τους παραμονεύει ο θάνατος, έχουν και οι δυο την ίδια ανάγκη ο ένας του άλλου· και μπορούν να αντλήσουν από την ελευθερία τους την ίδια δόξα· αν ήξεραν πώς να την απολαύσουν, δεν θα έμπαιναν στον πειρασμό να διεκδικούν απατηλά προνόμια· και τότε θα μπορούσε να γεννηθεί μεταξύ τους η αδελφοσύνη» γράφει η Σιμόν ντε Μποβουάρ (1908-1986) στο «Δεύτερο φύλο» (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. Τζένη Κωνσταντίνου). Στο δοκίμιό της, το οποίο εκδόθηκε το 1949 και μέχρι σήμερα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του φεμινιστικού κινήματος, η Γαλλίδα φιλόσοφος αναλύει τον τρόπο που η θηλυκή ταυτότητα αποτέλεσε κοινωνικό δημιούργημα. Η Μποβουάρ υποστηρίζει πως δεν γεννιέσαι γυναίκα, αλλά γίνεσαι μέσα από τις επιλογές εκείνων που παίρνουν τις εκάστοτε αποφάσεις.
07
Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί
Ποιήτρια, πεζογράφος, καθηγήτρια πανεπιστημίου, τραγουδίστρια, ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των μαύρων της Αμερικής στο πλευρό του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, η Μάγια Αγγέλου (1928-2014) έγραψε, μεταξύ άλλων σπουδαίων έργων, επτά αυτοβιογραφίες. Η πρώτη της με τίτλο «Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί» (εκδ. Πατάκη, μτφρ. Ιωάννα Καρατζαφέρη) κυκλοφόρησε το 1969 και επικεντρώνεται στην παιδική της ηλικία και στα πρώτα χρόνια της νιότης της όπως τα έζησε στις νότιες πολιτείες των ΗΠΑ την περίοδο του φυλετικού αναβρασμού. Η Αγγέλου, γυναίκα-σύμβολο της εποχής της, έπεσε θύμα βιασμού στα οκτώ της με αποτέλεσμα έναν ψυχικό κλονισμό που της στέρησε την ομιλία για χρόνια. Το βιβλίο της, το οποίο αντιμετωπίζει κριτικά την πατριαρχική κοινωνία, συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα πάνω στη γυναικεία ενδυνάμωση.
08
Φιρντάους
Η Αιγύπτια ψυχίατρος, συγγραφέας και ακτιβίστρια Ναουάλ αλ Σααντάουι (1931-2021) υπήρξε από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες του παγκόσµιου φεµινιστικού κινήµατος. Η νουβέλα της με τίτλο «Φιρντάους» (εκδ. Δώμα, μτφρ. Ελένη Καπετανάκη), η οποία εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αίγυπτο το 1975, βασίζεται στην πραγματική ζωή μιας γυναίκας η οποία καταδικάστηκε σε θάνατο έπειτα από φόνο που διέπραξε. Επεσε θύμα κακοποίησης ενώ ακόμη ήταν παιδί. Κατά τη διάρκεια της ζωής της υπέστη κλειτοριδεκτομή, βιασμούς, εξευτελισμούς, παρενοχλήσεις, ξυλοδαρμούς, μόνο και μόνο επειδή γεννήθηκε γυναίκα. Η μόνη περίοδος που ένιωσε ισότιμη ήταν όταν πλέον απέκτησε αρκετά χρήματα εργαζόμενη ως πόρνη για άντρες της καλής κοινωνίας.
09
Sister outsider
Η Οντρι Λορντ (1934-1992) αυτοσυστηνόταν ως «Μαύρη, λεσβία, φεμινίστρια, μητέρα, αγωνίστρια, ποιήτρια» (πάντα με το Μ κεφαλαίο στη λέξη μαύρη). Στα κείμενά της αναφέρεται στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους οι μαύρες, οι φτωχές και οι λεσβίες και στηρίζει τη συνεργασία λευκών και μαύρων γυναικών. Η συλλογή δοκιμίων και ομιλιών της Λορντ «Sister outsider» (εκδ. Κείμενα, μτφρ. Ισμήνη Θεοδωροπούλου) θεωρείται ορόσημο για το φεμινιστικό κίνημα, ενώ εδώ και δεκαετίες αποτελεί αντικείμενο μελέτης σε πανεπιστήμια όλου του κόσμου.
10
Γυναίκες που τρέχουν με τους λύκους
Η Αμερικανίδα ποιήτρια και γιουνγκιανή ψυχαναλύτρια ειδικευμένη στη μετατραυματική θεραπεία Κλαρίσα Πίνκολα Εστές (γενν. 1945) μεγάλωσε στην περιοχή των Μεγάλων Λιμνών σε οικογένειες Ούγγρων και Σουηβών μεταναστών που δεν γνώριζαν γραφή και ανάγνωση όμως διατήρησαν ζωντανές τις προφορικές τους παραδόσεις. Ετσι η Εστές έμαθε από μικρή τη λειτουργία των μύθων και των τελετουργιών στην ανθρώπινη ζωή και τα χρησιμοποίησε ως μέσο θεραπείας. Το βιβλίο της «Γυναίκες που τρέχουν με τους λύκους» (εκδ. Κέλευθος, μτφρ. Δ. Παπαγιαννοπούλου) αφηγείται μύθους και ιστορίες με θέμα τη θηλυκή άγρια φύση.
11
Αναταραχή φύλου
Το βιβλίο (εκδ. Αλεξάνδρεια, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας) της Τζούντιθ Μπάτλερ που εκδόθηκε το 1990 θεωρείται από τα σημαντικότερα έργα της σύγχρονης φεμινιστικής θεωρίας και αποτελεί κριτική στη φαινομενικά φυσική συνοχή των κατηγοριών του φύλου, της σεξουαλικότητας, της επιθυμίας και του σώματος και υποστηρίζει ότι πρόκειται για πολιτισμική κατασκευή μέσα από την επανάληψη των στερεοτύπων. Το έργο μέσα από το οποίο εξετάζεται εκείνο θεωρητικών όπως ο Φρόιντ, ο Λακάν, η Μποβουάρ, ο Φουκό, ο Στρος επηρέασε όχι μόνο το φεμινιστικό αλλά και το γκέι και το λεσβιακό κίνημα.
12
Κορίτσι, γυναίκα, άλλο
Στο μυθιστόρημα (εκδ. Gutenberg, μτφρ. Ρένα Χατχούτ) που κυκλοφόρησε το 2009 η βραβευμένη με Μπούκερ Βρετανίδα (από Αγγλίδα μητέρα και Νιγηριανό πατέρα) ακαδημαϊκός και συγγραφέας Μπερναντίν Εβαρίστο (γενν. 1959) αφηγείται την ιστορία δώδεκα γυναικών της χώρας της, κυρίως μαύρων ή μιγάδων κάθε ηλικίας και κοινωνικής τάξης, οι οποίες βιώνουν τον ρατσισμό και τον σεξισμό από παιδιά. Η Εβαρίστο υπογράφει ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της εποχής μας, ενώ το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί μαζί με το επίσης δικό της «Μανιφέστο» (εκδ. Gutenberg, μτφρ. Ρένα Χατχούτ).
Διαβάστε επίσης
Το εξαντλημένο βιβλίο (θα το βρείτε σε βιβλιοθήκες) «Για το λαθρεμπόριο γυναικών – Η τραγωδία της γυναικείας χειραφέτησης» (εκδ. Ποταμός, μτφρ. Κατερίνα Σχινά) στο οποίο η Εμα Γκόλντμαν (1869-1940) διαχωρίζει τις θέσεις της από τις σουφραζέτες, τονίζει την ανάγκη να αμφισβητηθεί η πατριαρχία και στηρίζει την ανεξαρτησία τής γυναίκας σε όλα τα επίπεδα.
Το μυθιστόρημα «Marie-Claire» (εκδ. Librofilo & Co., μτφρ. Μαρία Γυπαράκη) της Μαργκερίτ Οντού, στο οποίο απονεμήθηκε το 1910 το βραβείο Femina, δικαιώνοντας έτσι ένα έργο νεωτερικό, ανοίγει τον δρόμο για τη σύγχρονη γυναικεία αυτομυθοπλασία.
Το εξαντλημένο έργο-σταθμός «Γυναίκες, φυλή και τάξη» (εκδ. Αρχείο 71) της Αμερικανίδας πολιτικής ακτιβίστριας Αντζελα Ντέιβις στο οποίο επιχειρεί μια μαρξιστική ανάλυση του φύλου, της φυλής και της τάξης που ξεκινά από την ιστορία του δουλεμπορίου και καταλήγει στη δεκαετία του 1960.
Η «Ιστορία της θεραπαινίδας» (εκδ. Ψυχογιός, μτρφ. Αυγ. Κορτώ) της βραβευμένης με Μπούκερ Μάργκαρετ Ατγουντ, το οποίο εκδόθηκε το 1985 και τοποθετείται σε μια δυστοπική κοινωνία, αποτελεί μυθιστόρημα-ορόσημο για τη θέση της γυναίκας στο σύγχρονο κόσμο.
Στο «Γυναίκες & εξουσία» (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. Κ. Σχινά) η Μαίρη Μπιρντ, η πιο διάσημη κλασικίστρια της Μ. Βρετανίας, ανατρέχει στην αρχαιότητα για να περιγράψει τον ρόλο της γυναίκας ανά τους αιώνες. Το βιβλίο βασίζεται σε δύο διαλέξεις που έδωσε υπό την αιγίδα του London Review of Books το 2014 και 2017 και αφορούν τη δυτική κουλτούρα και τους παγιωμένους μηχανισμούς που όπως γράφει στον πρόλογό της η συγγραφέας «φιμώνουν τις γυναίκες, αρνούνται να τις πάρουν σοβαρά και τις αποκλείουν από τα κέντρα εξουσίας».
