Σύμφωνα με τους ιατρικούς ανθρωπολόγους, οι μεταδιδόμενες μολυσματικές ασθένειες δεν υπήρχαν στον άνθρωπο πριν από 10.000 χρόνια.
Δεν υπήρχε ούτε καν το απλό κρυολόγημα. Ξεκίνησαν να μολύνουν τον άνθρωπο όταν αυτός άρχισε να εξημερώνει ζώα και να τα κάνει οικόσιτα. Τότε πλήθος ασθενειών, που συμβίωναν με τα ζώα χωρίς ωστόσο να δημιουργούν πρόβλημα θνησιμότητας σε αυτά, βρήκαν καινούργιο ξενιστή, τον άνθρωπο. Για παράδειγμα την ιλαρά την πήραμε από τις αγελάδες, τον κοκίτη από τα γουρούνια, τον τυφοειδή πυρετό από τα κοτόπουλα, τη λέπρα από το νεροβούβαλο, το κοινό κρυολόγημα από τα άλογα, την ευλογιά από τις καμήλες. Και να σκεφτεί κανείς ότι η ευλογιά αφάνισε τις αυτοκρατορίες των Ίνκας και των Αζτέκων ενώ κατά τον 20αι. είχε 300 εκατ. θύματα, τριπλάσια δηλαδή και από τους δύο,μαζί,παγκόσμιους πολέμους!Δηλαδή αυτή η διεπαφή του ανθρώπου με άγνωστους γι αυτόν, αρχικά, «ξενιστές» διευκόλυνε ή και πίεσε τους ιούς, τα βακτήρια και τους μύκητες να μεταλλαχθούν για να επιβιώσουν και να προσβάλλουν και τον ίδιο. Στην πορεία, όμως, ο άνθρωπος με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας και ιδίως με τη χρήση της πενικιλίνης μπόρεσε να τιθασεύει όλες αυτές τις νέες μολυσματικές ασθένειες ή τις λεγόμενες «ασθένειες του πολιτισμού», που προέκυψαν με τη Βιομηχανική Επανάσταση.
Όμως τα τελευταία χρόνια, από το 1975 και μετά αλλά κυρίως μετά το 2000 οι αναδυόμενες λοιμώξεις, που μπορούν να εξελιχθούν σε πανδημία έχουν αρχίσει να «ξυπνούν» ξανά. Η γρίπη των χοίρων, ο HIV, oSARS, oMERS, η γρίπη των πτηνών (Η5Ν1), ο ιός του Δυτικού Νείλου, ο ιός Nipah, oΈμπολα (EVD)κλπ είναι ορισμένες από αυτές. Και το 75% αυτών, σύμφωνα με δημοσίευση στο περιοδικό Natureτο 2008, προέρχονται από την άγρια ορνιθοπανίδα και συναποτελούν τις λεγόμενες ζωονοσογόνες λοιμώξεις. Για παράδειγμα ο HIV, που σκότωσε 30 εκατ. ανθρώπους προήλθε από τους Χιμπατζήδες, ο SARS και ο ιός του Nipahμαζί με τον «οικείο» μας, πια,Covid-19 από τις νυχτερίδες (της οικογένειας των Ρινολοφιδών) κ.ο.κ.
Ωστόσο πέντε είναι οι κρίσιμοι αλληλοεξαρτώμενες παράμετροι, που προκαλούν την ανάδυση νέων εν δυνάμει πανδημιών.
Α) Ο υπερπληθυσμός. Είμαστε ήδη 7,5 δις και αναμένεται το 2050 να φτάσουμε τα 9,6 δις. Αυτό από μόνο του χωρίς τα συνεπόμενα της χωρικής εξάπλωσης – στέγασης, του επισιτισμού κλπ σημαίνει μία ιδιαίτερη γενετική πίεση στο περιβάλλον, που αναγκάζεται να αντιδράσει. Σκεφτείτε μόνο ότι κάποτε εξελικτικοί ζωολόγοι έκαναν το εξής πείραμα. Έκλεισαν ινδικά χοιρίδια σε ένα δωμάτιο, τους έδιναν τροφή και τα άφησαν να πολλαπλασιάζονται. Αυτά έτρωγαν και αναπαράγονταν. Κάποια στιγμή, που είχε μεγαλώσει αρκετά ο πληθυσμός τους για το συγκεκριμένο χώρο, οι ποντικοί άρχισαν να εμφανίζουν συμπτώματα stress και κατόπιν να εμφανίζουν συμπεριφορές κανιβαλισμού δηλαδή άρχισε να τρώει ο ένας τον άλλο ενώ υπήρχε άφθονη τροφή. Στο τέλος λόγω υποπροϊόντων του καταβολισμού τους και ασθενειών κινδύνεψε συνολικά ο πληθυσμός με crackdownδηλαδή με αφανισμό…
Β) Η καταστροφή παρθένων οικοσυστημάτων – που είναι τα ενδιαιτήματα της άγριας ζωής -, η μετατροπή τους σε τεχνητά και η διείσδυση του ανθρώπου μέσα σε αυτά προκαλεί τη διεπαφή του ανθρώπου με νέους, άγνωστους σε αυτόν, παθογόνους οργανισμούς. Τα άγρια ζώα μεταφέρουν παθογόνους οργανισμούς, με τους οποίους συμβιώνουν αρμονικά, πρώτα στα οικόσιτα ζώα, που μεταφέρει ο άνθρωπος μαζί του (κότες, αγελάδες, ποντίκια, γουρούνια κλπ) και κατόπιν στον άνθρωπο. Η «μετάβαση» αυτή γίνεται φυσικά μέσω πολλαπλών μεταλλάξεων. Δηλαδή η κρίση της βιοποικιλότητας είναι αλληλένδετη με τις υγειονομικές κρίσεις λόγω επιδημιών ή και πανδημιών ακόμη.
Γ) Η κλιματική κρίση, που προκαλεί αλλαγή των κλιματικών ζωνών δηλαδή εκεί που είχαμε εύκρατες περιοχές τώρα έχουμε σιγά-σιγά τροπικές, αλλάζει τα φυσικά ενδιαιτήματα της άγριας ζωής τα οποία τείνουν να έρχονται πιο κοντά σε κατοικημένες περιοχές προς εξεύρεση καταφυγίου και τροφής. Το φαινόμενο αυτό επιτείνεται και από την τάση του σύγχρονου ανθρώπου ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη π.χ. ΝΑ Ασία και Αφρική να εμπορεύεται ξενικά είδη ζώων είτε για το κρέας τους ή για αναψυχή και να τα μετατρέπει σε pets. Μαζί όμως, με τα ζώα αυτά μεταφέρει και τους παθογόνους μικροοργανισμούς τους… Παράλληλα φαίνεται ότι υπάρχει ισχυρή συσχέτιση μεταξύ αερίων ρύπων μιας περιοχής και ποσοστού θνησιμότητας από πανδημία (π.χ. περιοχή Λομβαρδίας και θάνατοι από Covid-19)
Δ) Το σύγχρονο αγροτοβιομηχανικό μοντέλο με τις γνωστές μας κλωβοστοιχίες όπου σε έναν χώρο στην εξοχή μπορεί να εκτρέφονται κατά χιλιάδες οικόσιτα ζώα, δημιουργεί γενετικές «μονοκαλλιέργειες» χωρίς ανοσολογικές ζώνες, που είναι εύκολο να προσβληθούν συλλήβδην και μάλιστα πολύ γρήγορα,από ιούς (επιδημία).
Ε) Τέλος η αλματώδη ανάπτυξη των αερομεταφορών μαζί με την ελεύθερη διακίνηση αγαθών και ανθρώπων μπορεί εύκολα να μεταφέρει έναν ιό από τα δάση του Μεξικό στην Καλιφόρνια των Ηνωμένων Πολιτειών όπως συνέβηκε και με τη γρίπη των χοίρων το 2009. Με άλλα λόγια μπορεί να μετατρέψει μία επιδημία, που έχει γεωγραφικό περιορισμό, σε πανδημία.
Και το ερώτημα, βέβαια, που αναδύεται απ’ όλα τα παραπάνω είναι πώς ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να προστατευθεί από μελλοντικές επιδημίες και δυνητικά πανδημίες, που θα ανακύψουν. Καταρχήν χρειαζόμαστε ένα πλήρως οργανωμένο, στελεχωμένο και υπερχρηματοδοτούμενο δημόσιο σύστημα υγείας που θα συνεργάζεται με τα δημόσια συστήματα των άλλων χωρών και θα «επικοινωνεί» πρωτόκολλα, αποτελέσματα, δεδομένα. Όμως αυτό δεν φτάνει αν δεν χρηματοδοτήσουμε τη βασική έρευνα σε κάθε χώρα. Αν δεν βάλουμε μία κόκκινη γραμμή σε σχέση με το πόσο μπορεί η εφαρμοσμένη έρευνα, που ως επί το πλείστον χρηματοδοτείται από ιδιώτες με στόχο το γρήγορο κέρδος, να αναπτυχθεί σε βάρος της βασικής, που πρέπει να συντηρείται από το κράτος για το κοινό καλό. Γιατί ποιος θα χρηματοδοτήσει ένα διδακτορικό που εξετάζει την τοξίνη ενός υποείδους αράχνης στην Κρήτη; Κι όμως η τοξίνη αυτή μπορεί να αποδειχτεί σωτήρια στο μέλλον για τη δημιουργία ενός εμβολίου… Π.χ. Τόσο με το SARSτο 2002 όσο και με το MERSτo 2012, που και οι δύο είναι κορωνοιοί, ξεκίνησαν ερευνητικά προγράμματα για την δημιουργία εμβολίου. Αλλάαυτές οι έρευνες βάσης όταν άρχισαν να υποχωρούν τα νέα κρούσματα λόγω ανοσίας, εγκαταλείφθηκαν. Σκεφτείτε όμως σήμερα αν τότε είχαν φτιαχτεί εμβόλια, πόσο πιο κοντά θα ήμασταν σήμερα στην κατασκευή του εμβολίου του Covid-19; Γιατί οι κορωνοιοί του ανθρώπου είναι αρκετά παρόμοιοι μεταξύ τους αλλά όχι ταυτόσημοι.
Τέλος είναι απαραίτητο να αλλάξουμε παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο. Όσα φάρμακα κι αν βρούμε κι όσα εμβόλια κι αν κατασκευάσουμε πάντα θα «βλέπουμε την πλάτη» των νέων αναδυόμενων μολυσματικών ασθενειών αν δεν μάθουμε να καταναλώνουμε λιγότερο, να παράγουμε με σεβασμό στους φυσικούς πόρους αν δεν υιοθετήσουμε ένα νέο αγροτο-οικολογικό μοντέλο ώστε να δώσουμε την ευκαιρία στον πλανήτη να μας χωρέσει όλους: κι εμάς και την άγρια ζωή ακόμη και τους ιούς της…
Ο Βασίλης Λύκος είναι Βιολόγος – Δρ. Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Πανεπιστημίου Κρήτης
