Οι έρημες πόλεις με τον τρόμο να πλανάται και τον θάνατο να σεργιανά ανενόχλητος είναι συνυφασμένες με την ιστορία της ανθρωπότητας.
Από τη ραψωδία Α της «Ιλιάδας», με τον λοιμό που στέλνει ο Απόλλων στο στρατόπεδο των Αχαιών, και την επίσης θεόσταλτη συμφορά στον «Οιδίποδα Τύραννο» που αφανίζει ανθρώπους, ζώα και φυτά στην πόλη της Θήβας πιστοποιείται η αδυναμία του ανθρώπου να αποδεχτεί τις αρρώστιες που του θυμίζουν τη θνητότητα και τη ματαιότητα της ύπαρξής του. Ο Θουκυδίδης βέβαια, οπαδός του Ιπποκράτη, επιχειρεί να δώσει μια ορθολογική ερμηνεία στον λοιμό που ξέσπασε στην Αθήνα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και αποδεκάτισε το 1/3 του πληθυσμού της.
Οσα επομένως παρακολουθούμε τον τελευταίο καιρό για τον κορονοϊό στην Κίνα δεν είναι καινούργια. Πρωτόγνωρη είναι η δραματοποίησή τους από τα ΜΜΕ, μολονότι σε άλλες εποχές οι επιδημίες άφησαν πίσω τους εκατομμύρια νεκρούς. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα η πανούκλα που έπληξε την Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, με τα θύματα να υπολογίζονται γύρω στα 75-100 εκατομμύρια, ενώ η ισπανική γρίπη του 1918 ήταν πιο θανατηφόρα από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πληροφορίες που έρχονται από την Κίνα αναφέρονται μόνο στα αυστηρά μέτρα των αρχών και στους περιορισμούς των μετακινήσεων, αλλά δεν μαθαίνουμε τίποτε για τις σκέψεις των κατοίκων της αχανούς χώρας, νοσούντων ή μη. Ενας λαός εκπαιδευμένος στην πειθαρχία απλώς υπακούει στις εντολές της κυβέρνησής του ή δίνει και άλλες διαστάσεις στο κακό που τον βρήκε;
Στη Δύση πάντως την ερμηνεία ανάλογων φαινομένων έχει αναλάβει η λογοτεχνία. Στην «Ιλιάδα» και στον «Οιδίποδα» υπεύθυνοι είναι
οι πολιτικοί ηγέτες και τα ανομήματά τους. Στο «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου η πανώλη χρεώνεται στην κοινωνική σήψη και στα έκλυτα ήθη. Από τον θεό-τιμωρό περνάμε σε μια νέα πηγή του μιάσματος, τους ίδιους τους ανθρώπους. Η μετατόπιση αυτή συντελείται σταδιακά, ώσπου στον 20ό αιώνα τα λοιμώδη νοσήματα χρησιμοποιούνται συνήθως ως εκτεταμένη αλληγορία για ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως συμβαίνει στην «Πανούκλα» του Καμύ και στο «Περί τυφλότητος» του Σαραμάγκου.
Το αναπόφευκτο τέλος κλονίζει τις θεσμοθετημένες βεβαιότητες. Καμιά λιτανεία και κανένα τρισάγιο δεν θεραπεύουν, ο θεός μένει αμέτοχος στο δράμα, βασιλιάδες, κληρικοί, ακόμη και γιατροί καθίστανται άχρηστοι, δίνοντας την ευκαιρία για συμπεριφορές διαφορετικές από εκείνες που επικρατούν σε περιόδους ευνομίας. Η ηθική τάξη διασαλεύεται, η παραβατικότητα αυξάνεται, το κυνήγι των εφήμερων απολαύσεων αποθεώνεται και η επιδημία λειτουργεί σαν παντοδύναμο άλλοθι που καταργεί τις κοινωνικές συμβάσεις. Οι κάτοικοι της Φλωρεντίας στο «Δεκαήμερο» βρίσκουν καταφύγιο στην εξοχή, ενώ εκείνοι του Οράν στην «Πανούκλα» παλεύουν για να κρατηθούν στη ζωή, εξοφλώντας μ’ αυτήν τα γραμμάτια του θανάτου που πλησιάζει.
Τις περισσότερες φορές πάντως η νόσος καταγράφεται στο συλλογικό ασυνείδητο ως εχθρός. Ο ιός εισβάλλει στα ανυπεράσπιστα σώματα, ενώ οι ασθενείς εμφανίζονται είτε ως συνένοχοι της σύρραξης είτε ως παράπλευρες απώλειες. Ωστόσο, όσο περισσότερο καλλιεργούνται η εμπιστοσύνη στην επιστήμη και η αλληλεγγύη ως ηθική στάση προς την κοινότητα τόσο θα μεγαλώνει η απόσταση από την τρομολαγνεία. «Ξέρω πως αν κάτι έχει νόημα σ’ αυτό τον κόσμο είναι ο άνθρωπος» έλεγε ο Καμύ.
H Χρύσα Κακατσάκη είναι φιλόλογος ιστορικός Τέχνης
