Η βίαιη τροπή που έχουν πάρει οι διαδηλώσεις στην Τυνησία, την πρώτη χώρα όπου ξέσπασε η λεγόμενη Αραβική Άνοιξη το 2010, συνεχίζει ένα μοτίβο αποτυχίας που εξαπλώνεται σε όλη την υδρόγειο και εγείρει ένα θεμελιώδες ερώτημα: μπορούν οι επαναστατικές αλλαγές – βίαιες, ειρηνικές, πολιτικές ή κοινωνικές – να έχουν τελικά κάποιο ουσιώδης αποτέλεσμα; Και πόσο μεγάλος είναι ο κίνδυνος των λαϊκιστικών κινημάτων που τις ηγούνται;
Το επαναλαμβανόμενο παράδειγμα των λαών διάφορων χωρών που αγωνιούν για επαναστατική αλλαγή, αλλά φαίνεται με κανένα τρόπο να μην μπορούν ουσιαστικά να την επιφέρουν – με πιο πρόσφατα παραδείγματα τις βίαιες διαδηλώσεις σε Ιράν και Τυνησία – έφερε στο μυαλό μου την αλληγορική νουβέλα του ρηξικέλευθου George Orwell, Η Φάρμα των Ζώων. Όταν πρωτοδιάβασα το βιβλίο του Orwell, ένιωσα μια βαθιά απογοήτευση από τον βαθμό στον οποίο αντανακλά την πραγματικότητα. Η Φάρμα των Ζώων περιγράφει ένα καθεστώς σε μια φάρμα, όπου τα ζώα ζουν καταπιεσμένα από τους ανθρώπους, όπου αναγκάζονται να δουλεύουν όλη μέρα για να καρπώνονται οι άνθρωποι τα αγαθά τους και να πλουτίζουν, αφήνοντάς τα πεινασμένα. Ο αρχηγός των ζώων, το Γουρούνι, ηγείται μιας επανάστασης, στην οποία τα ζώα διώχνουν τους ανθρώπους από την φάρμα, και ζουν ελεύθερα και αυτοδιοικούμενα. Στην αρχή. Σύντομα όμως, τα ζώα ανακαλύπτουν πως η ηγεσία τους – τα Γουρούνια – αρχίζει να μοιάζει πολύ με αυτή των ανθρώπων, να γίνεται καταπιεστική και, στο τέλος, το καθεστώς να επιστρέφει ακριβώς εκεί όπου ξεκίνησε το βιβλίο: καταπιεσμένα και πεινασμένα ζώα, υπό την ηγεσία των «δικών τους».
Ακούγεται γνώριμο; Σύμφωνα με τον ίδιο τον Orwell, ο ίδιος έγραψε το βιβλίο ως παραλληλισμό στην Ρωσική επανάσταση του 1917 και στη σταδιακή Σοβιετική Ένωση του Στάλιν. Αν επεκτείναμε όμως το αλληγορικό νόημα του βιβλίου, θα μπορούσαμε άραγε να βρούμε αντανάκλαση του σε σύγχρονες κοινωνίες όλου του κόσμου; Ας δούμε για μια στιγμή την Βενεζουέλα. Μια χώρα με τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου στον κόσμο, τώρα αντιμετωπίζει μια από τις μεγαλύτερες ελλείψεις τροφίμων. Μια χώρα κάποτε περήφανη για την δημοκρατία της, τώρα υποφέρει από τον απολυταρχισμό. Το 1992 αριστεροί στρατιωτικοί υπό τις εντολές του γνωστού μας Hugo Chávez επιχείρησαν πραξικόπημα ενάντια μιας κυβέρνησης που οδηγούσε την χώρα σε οικονομική κατάρρευση και, παρά την αποτυχία του, κέρδισε τις προεδρικές εκλογές του 1998. Ο Chávez άρπαξε πολλές από τις εξουσίες στα χέρια του και το κάποτε λαϊκιστικό του μήνυμα αντικαταστάθηκε με μια μορφή δικτατορίας, η οποία έφερε την χώρα στα όρια της οικονομικής κατάρρευσης. Κάτι που ολοκλήρωσε ο διάδοχός του, Nicolás Maduro, όταν ανέλαβε τα ηνία της χώρας το 2013. Το αποτέλεσμα: Το πολιτικό σύστημα κατέληξε μια μίξη δημοκρατίας και δικτατορίας.
Η μήπως να δούμε το παράδειγμα του Ιράν; Το 1979 οι διαδηλώσεις παρέλυσαν όλη την χώρα με σκοπό την ανατροπή 2,500 χρόνων συνεχούς μοναρχίας και της αντικατάστασής της από μια Ισλαμική Δημοκρατία. Στην πράξη όμως το αποτέλεσμα ήταν μια μίξη δημοκρατίας με θεοκρατικά στοιχεία, με μη εκλεγμένα μέλη και κληρικούς να ελέγχουν την κυβέρνηση. Ακόμα και στις εκλογές, ο θεσμός κληρικών Guardian Council εγκρίνουν τους υποψήφιους, περιορίζοντας την εμβέλεια των εκλογών, ενώ ο – μη εκλεγόμενος – Αλί Χαμενεΐ, Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν επιβλέπει τα πάντα. Περισσότεροι από 1000 διαδηλωτές συνελήφθησαν και 21 από αυτούς έχασαν την ζωή τους στις πιο βίαιες διαδηλώσεις σε περίπου μια δεκαετία την προηγούμενη εβδομάδα.
Και η Τυνησία; Δεν είναι παράδειγμα – μερικής – αποτυχίας της Αραβικής Άνοιξης; Μετά το ξέσπασμα της Αραβικής επανάστασης το 2010, η Τυνησία είχε το 2014 τις πρώτες της ελεύθερες προεδρικές εκλογές. Τις τελευταίες τρεις μέρες ακτιβιστές και καμπάνιες ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατηγορούν τις αρχές για χρήση “ανεξήγητης βίας” στην καταστολή των διαδηλώσεων που έχουν ξεσπάσει ενάντια των σκληρών οικονομικών μέτρων και αύξησης των φόρων. Περισσότεροι από 500 διαδηλωτές συνελήφθηκαν και ένας έχασε την ζωή του.
Όχι, η αποτυχία ουσιαστικής πολιτικής – και δημοκρατικής– αλλαγής μετά από κόπους και αγώνες σε πολλές χώρες του κόσμου δεν σημαίνει ότι οι λαοί πρέπει να σταματήσουν να διαμαρτύρονται, να επαναστατούν. Ακόμα και αν ουσιαστική και θεμελιώδης αλλαγή δεν επήλθε σχεδόν πουθενά, ορισμένες πτυχές της καθημερινότητας των ανθρώπων βελτιώθηκαν – ο Ιρανός λαός μπορεί πλέον να ψηφίζει την κυβέρνησή του, και αυτό είναι ανεκτίμητο στην αίσθηση ελευθερίας και δημοκρατίας που του προσφέρει. Πρέπει όμως να επιστήσει την προσοχή όλων μας στους μεγάλους κινδύνους των λαϊκιστικών κινημάτων: η συνταγή τους είναι – σχεδόν πάντα – αποτυχημένη.
Άραγε, συνέβη κάτι παρόμοιο και στην Ελλάδα;
Η Σμαρώ Μακροπούλου είναι Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης