Μια αφηγηματική πορεία μνήμης για τους περίπου 50.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης που εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου των ναζιστών πραγματοποιήθηκε την περασμένη Κυριακή στην πόλη.
Από τα νηπιακά μας χρόνια μαθαίνουμε πότε άρχισε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος. Πόσοι όμως γνωρίζουμε πότε τελείωσε η Κατοχή; Ζούμε σε μια χώρα που έχουμε για εθνική γιορτή την έναρξη του πολέμου και όχι τη λήξη του. Αν και φέτος συμπληρώθηκαν 75 χρόνια από τη μέρα που παρέλαυνε στη Θεσσαλονίκη απελευθερωτής ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ), η επέτειος καθιερώθηκε ως «δημόσια εορτή τοπικής σημασίας» μόλις τον Απρίλιο του 2016. Πόσοι Θεσσαλονικείς γνωρίζουν πότε και από ποιους απελευθερώθηκε η πόλη τους; Και κυρίως πόσοι έχουν κατανοήσει ότι η πόλη τους απελευθερώθηκε απουσία χιλιάδων Εβραίων συμπολιτών τους οι οποίοι εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου;
Η μνήμη των νεκρών
«Η μέγιστη απουσία των Θεσσαλονικέων Εβραίων είναι βασικό συγκροτησιακό στοιχείο του μεγάλου συμβάντος της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης στις 30 Οκτωβρίου του 1944. Γι’ αυτή την ημέρα έχουμε εικόνες και περιγραφές από τις εφημερίδες της εποχής, χωρίς όμως την ελάχιστη αναφορά στη απουσία των Εβραίων του Ολοκαυτώματος περίπου μέχρι τη δεκαετία του ’80. Στην αντίφαση αυτών των δύο γεγονότων συνίσταται το περιεχόμενο του εν λόγω έργου» επισημαίνει στο Documento ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Φίλιππος Ωραιόπουλος, στον οποίο ανήκει η σύλληψη της ιδέας της «performative πορείας μνήμης», όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος, η οποία πραγματοποιήθηκε την περασμένη Κυριακή στη Θεσσαλονίκη.
Πρόκειται για ένα «αστικό επιτελεστικό συμβάν σιωπηλής συγγνώμης του συνόλου του πληθυσμού και των θεσμικών αρχών της πόλης προς τους απόντες του Ολοκαυτώματος» συμπληρώνει ο καθηγητής, «το οποίο προτείνεται στο πλαίσιο της επετείου της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης ως έργο τέχνης, φέρον τη σιωπηλή μνήμη των νεκρών – απόντων και την ελεύθερη εσωτερική προσωπική συγγνώμη στη διάρκεια της υλοποίησής του».
Η εν λόγω επιτελεστική πορεία μνήμης ξεκίνησε στις 11.30 από την πλατεία Ελευθερίας, όπου παρουσιάστηκε υπαίθρια έκθεση φωτογραφιών από το μαύρο Σάββατο του Ιουλίου 1942 καθώς και από το γλυπτό του Γιώργου Λάππα το οποίο ο δημιουργός εμπνεύστηκε από το γεγονός εκείνης της ημέρας. Στη συνέχεια η πορεία διέσχισε τη λεωφόρο Νίκης και την οδό Αγίας Σοφίας και έκανε μια ολιγόλεπτη στάση στην πλατεία Αγίας Σοφίας όπου αναγνώστηκε η περιγραφή του Γιώργου Ιωάννου για την ημέρα της απελευθέρωσης. Η πορεία από την Εγνατία οδό κατέληξε στο μνημείο του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου όπου απαγγέλθηκαν ποιήματα της Ραχήλ Εϊντζελ Νάγκλερ, του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, του Μανόλη Αναγνωστάκη και του Μάρκου Μέσκου, ενώ η τραγουδίστρια Σαβίνα Γιαννάτου ερμήνευσε ένα σεφαραδίτικο τραγούδι και έναν επικήδειο ύμνο-θρήνο.
Η εκδήλωση, το «αστικό επιτελεστικό συμβάν», όπως χαρακτηρίστηκε, έληξε χωρίς ομιλίες και σε όλους τους συμμετέχοντες μοιράστηκε μία καρτ-ποστάλ, η οποία στη μία όψη έχει το παλαιό εβραϊκό νεκροταφείο και στην άλλη απόσπασμα από το ποίημα του Paul Celan «Φούγκα του Θανάτου».
Η θέση της κοινότητας
Τα τρία αφηγηματικά στοιχεία και η ενδιάμεση πορεία του εν λόγω έργου «συγκροτούν τη δομή μιας αφηγηματικής πλοκής και ένα επιτελεστικό έργο τέχνης ως συμβάν της αλήθειας». Ο κ. Ωραιόπουλος σημειώνει ότι η συγκεκριμένη πρόταση είναι σημαντική για τη Θεσσαλονίκη γιατί η δομή και το περιεχόμενό της «συγκροτούν εκφάνσεις της οντολογικής ταυτότητας της πόλης».
Η εκδήλωση είναι ιδιωτική πρωτοβουλία την οποία συνδιοργάνωσαν τα τμήματα Θεάτρου, Κινηματογράφου, Αρχιτεκτόνων και Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, το τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών και το Εργαστήριο Μελέτης του Πολιτισμού, των Συνόρων και του Κοινωνικού Φύλου του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, το ΚΘΒΕ, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, το ΜΟΜus – Μητροπολιτικός Οργανισμός Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης και το Ατυπο Στούντιο νεοΠοιητικής.
Πρόκειται για την πρώτη εκδήλωση μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης την οποία δεν σχεδίασε η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης. «Δεν θα μπορούσε σε μια εκδήλωση να είναι συνδιοργανωτής της το τιμώμενο πρόσωπο» σχολιάζει ο κ. Ωραιόπουλος. Απαντώντας σε ερώτηση του Documento, ο αντιπρόεδρος της ΙΚΘ Λάζαρος Σεφιχά δήλωσε: «Η εκδήλωση αυτή αποδεικνύει ότι έχουμε φτάσει σε ένα σημείο στο οποίο χωρίς να είμαστε εμείς η κινητήριος δύναμη, οι συμπολίτες μας ευαισθητοποιούνται για το εβραϊκό ζήτημα. Εχει πια διαχυθεί στην κοινωνία η προσπάθεια πολλών ετών που διεκδικούσαμε να γίνονται εκδηλώσεις για το Ολοκαύτωμα, τις οποίες οργανώναμε εμείς. Χαιρόμαστε που υπάρχει μια εκδήλωση στη Θεσσαλονίκη η οποία δεν γίνεται με πρωτοβουλία της κοινότητας. Χαιρόμαστε επίσης διότι η ευαισθησία τίθεται στη σωστή βάση. Η ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν αφορά μόνο την εβραϊκή κοινότητα, είναι ένα κομμάτι της ιστορίας της πόλης και έτσι πρέπει να αναδεικνύεται. Χαιρετίζουμε τέτοιες προσπάθειες και τις στηρίζουμε. Η πρωτοβουλία αυτή και με αυτό το καλλιτεχνικό πρόσημο είναι ένα γεγονός απολύτως ευπρόσδεκτο».
