Πρωταγωνιστεί στην «Αλκηστη», το σατυρικό δράμα που σπάνια εμφανίζεται στη σκηνή και ανεβάζει το Εθνικό Θέατρο στην Επίδαυρο σε σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάτου
Φωτογραφίες Χρήστος Τερζής
Ο Άδμητος, ο βασιλιάς των Φερών, δειλιάζει απροκάλυπτα μπροστά στο ενδεχόμενο του θανάτου του και ζητεί από κάποιον άλλο να πάρει τη θέση του στον Άδη. Η «Άλκηστη», το σατυρικό δράμα του Ευριπίδη που σχολιάζει με αβυσσαλέο χιούμορ την ασημαντότητα των θνητών μπροστά στο οριστικό τέλος, φέρνει για τρίτη φορά τον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο αντιμέτωπο με το μέγεθος του αρχαίου δράματος. Είκοσι χρόνια πορείας στο θέατρο και η αμηχανία του μπροστά στα κείμενα της αρχαίας γραμματείας δεν έχει κοπάσει. Αυτήν τη φορά πάντως όχι μόνο το επιχειρεί, μα μοιράζεται τον δισταγμό του μ’ έναν θεατρικό ήρωα. Όπως λέει και ο Ντέιβιντ Μάμετ, «εκεί όπου ο ηθοποιός αισθάνεται αμηχανία, δίπλα του βρίσκεται και ο ρόλος που αισθάνεται ακριβώς το ίδιο».
Τα τελευταία χρόνια επιλέγεις να κάνεις θέατρο στην κόψη: ούτε δράμα ούτε κωμωδία.
Με ενδιαφέρει πολύ να παραμένω ακατάτακτος. Αισθάνομαι αρκετά άβολα μέσα σε αυτό γιατί δεν μου επιτρέπει να γλιστράω σε γνώριμα μονοπάτια είτε της μίας είτε της άλλης περιοχής ώστε στο τέλος να διατηρούμαι σε εγρήγορση.
Είναι ένα είδος φιλοδοξίας αυτό;
Δεν έχω κάποια φανερή φιλοδοξία, δεν έχω όνειρα – παρότι είμαι φιλόδοξος άνθρωπος. Γι’ αυτό και δεν κυνήγησα ποτέ συγκεκριμένο ρεπερτόριο, συγκεκριμένους ρόλους ή πράγματα που θα με οδηγούσαν σ’ ένα επόμενο βήμα. Με διασκεδάζει πολύ αυτή η δουλειά, την κάνω με μεγάλη όρεξη και μάλλον το όνειρό μου εξαντλείται μέσα της.
Να υποθέσω ότι ούτε το αρχαίο δράμα ήταν μέσα στα σχέδιά σου;
Ναι, αποφεύγω το αρχαίο δράμα. Στα 20 χρόνια που εργάζομαι επαγγελματικά ως ηθοποιός έχω κάνει μόνο δύο παραστάσεις, κι αυτό σχετίζεται άμεσα με το πόσο ανεπαρκής και ανεκπαίδευτος αισθάνομαι. Είναι δύσκολο να αναπτύξω μια σχέση μ’ αυτό το άγνωστο σε μένα είδος· πόσo μάλλον αν σκεφτείς ότι σ’ ένα κλειστό θέατρο 300 θέσεων δίνω κάθε χρόνο 180 παραστάσεις και σε ανοιχτά θέατρα δεν θα δώσω 180 παραστάσεις σ’ ολόκληρη τη ζωή μου. Από την άλλη κατανοώ ότι δεν είναι λύση να μην παίζουμε αυτά τα σπουδαία έργα.
Είναι η «Άλκηστη» σπουδαίο έργο;
Είναι σπάνιο μείγμα θεατρικής πραγματικότητας, ένα τόσο ανοιχτό έργο σαν κομμάτι ζωής. Ένα κείμενο που δεν σ’ αφήνει λεπτό να ησυχάσεις. Γλιστράει από το ένα είδος στο άλλο και η πρόβα του επιφυλάσσει την αίσθηση ενός φοβερού μετεωρισμού. Η «Άλκηστη» είναι επικίνδυνη και θλιβερή κωμωδία· δεν υπάρχει τίποτε φωτεινό σε αυτή την ιστορία εκτός ίσως από την ανθρώπινη πάλη.
O ήρωάς σου είναι περισσότερο τραγικός ή γελοίος;
Ο Άδμητος είναι ένα τραγικό μέσα στη γελοιότητά του κι ένα γελοίο μέσα στην τραγικότητά του πρόσωπο· τελικά ένα βαθύτατα ανθρώπινο πλάσμα. Στιγμή δεν είναι προστατευμένος από μια ηρωική διάσταση, στιγμή δεν αισθάνεσαι ότι απέχει από σένα. Δεν είμαστε –κι εγώ προσωπικά δεν είμαι– καλύτεροι από τον Άδμητο.
Τι του προσάπτεις και πού τον κατανοείς;
Μπορείς να του προσάψεις δειλία, ανευθυνότητα, αδυναμία να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, τεράστια δυσκολία συναισθηματικής επαφής, θηριώδη αμηχανία απέναντι στη ζωή, αυταρχισμό, έπαρση κι από την άλλη όλα αυτά με μια παράξενη αποδοχή της συντριβής που του προξενούν. Ο Άδμητος, στο τέλος, αισθάνεται πολύ μικρός μπροστά στη ζωή.
Μπροστά στον θάνατο οργιάζει η ανθρώπινη δειλία;
Μα και μπροστά στη ζωή οργιάζει η δειλία. Σε όλους τους μικρούς θανάτους της ζωής που είναι υπόλογοι στον μεγάλο θάνατο· σε όλους αυτούς τους θανάτους των πραγμάτων που δεν μπορούμε, που δεν είμαστε, που δεν καταφέραμε. Όπως λέει και ο Τάσος Λειβαδίτης, «η μητέρα φορούσε πάντα φαρδιά φορέματα ίσως για να χωράει κι εκείνον που δεν γίναμε ποτέ».
Η ζωή ενός ηγέτη μοιάζει να αξίζει περισσότερο από ενός κοινού θνητού κι αυτό είναι κάτι αποδεκτό από την κοινωνία. Αυτό μας λέει περίπου ο Ευριπίδης;
Πράγματι ο λαός δεν εξετάζει αν αυτό που συμβαίνει είναι δίκαιο ή άδικο, δεν κρίνει – δέχεται μόνο. Η μόνη ένσταση που εκφράζεται στο έργο κορυφώνεται με το σχόλιο του Χορού που λέει «ω, φιλόξενο παλάτι, τι σπουδαίο ηγέτη που έχεις»… Είναι αποκαλυπτικό για το πόσο ελεύθερος ή ανελεύθερος είναι ο λαός ώστε να θεωρεί δεδομένο ότι η ζωή τού βασιλιά είναι σημαντικότερη από τη ζωή οποιουδήποτε άλλου.
Κοιτάζοντας γύρω σου η ζωή ενός ανώνυμου πολίτη κοστίζει λιγότερο από αυτήν ενός εξουσιαστή;
Σίγουρα ενδιαφέρει ο θάνατος ενός ανθρώπου που γνώριζες – είτε αυτό τον φέρνει στο οικείο περιβάλλον είτε στη σφαίρα της επωνυμίας. Ας είμαστε ειλικρινείς: ο θάνατος κάποιου γνωστού ανθρώπου στον οποίο κάποτε «αναφέρθηκε» η ζωή ή στιγμές της ζωής μας μοιάζει σημαντικότερος από τον θάνατο του «τάδε». Άλλωστε βασικό στοιχείο στον αγώνα του καθενός μας να ξεχωρίσει είναι η υστεροφημία. Όσο μάταιο κι αν ακουστεί αυτό που θα πω, πολλοί αγωνίζονται ο δικός τους θάνατος να έχει μεγαλύτερη αξία από δεκάδων άλλων.
Μπορείς να φανταστείς πώς θα έμοιαζε ο κόσμος αν είχαμε την επιλογή να αντισταθούμε στη νομοτέλεια του θανάτου;
Με ένα φοβερό τσίρκο, ένα αλαλούμ. Είναι, λοιπόν, σπουδαία νομοτέλεια ο θάνατος. Γι’ αυτό και σχολιάζεται από τους φιλολόγους ως ο «μέγιστος δημοκράτης». «Ακόμα και των θεών τα παιδιά σβήνουν με το σκοτάδι του Άδη» ακούγεται στην «Άλκηστη» κι αυτή η φράση είναι ενδεικτική του ότι ο θάνατος δεν μπορεί και δεν πρέπει να παραβιαστεί ποτέ.
Αισθάνεσαι πως οι άνθρωποι –εξαιρώντας τους εξτρεμιστές– έχουν ακόμα ιδανικά για τα οποία θα πέθαιναν;
Μια από τις πιο σοβαρές κατακτήσεις του δυτικού πολιτισμού είναι ακριβώς αυτή η ψυχραιμία: Από τη στιγμή που έχει την πολυτέλεια να επεξεργαστεί τη ζωή χωρίς φανατισμό, την κοιτάζει από απόσταση. Συνεπώς, η πλειονότητα των ανθρώπων που ζει σε αυτού του τύπου τις κοινωνίες δεν θα έφτανε στο θάνατο για ένα ιδανικό. Και στο κάτω κάτω τι ιδανικό είναι αυτό που σπρώχνει κάποιον στο τέλος του; Εδώ οφείλω, ωστόσο, να κάνω μια σημαντική σημείωση: όλα τα παραπάνω ισχύουν σε καιρό ειρήνης. Γιατί εν καιρώ πολέμου καταργείται η φυσική λειτουργία μιας κοινωνίας. Γι’ αυτό και πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί μ’ εκείνους που ξεπερνούν τα όρια αφού ζουν σε φοβερά ταραγμένα περιβάλλοντα, όπως πρέπει να καταλάβουμε ότι όσο αδιέξοδη κι αν είναι η αντίδρασή τους, συμβαίνει εξαιτίας ενός κύκλου δισεπίλυτων καταστάσεων.
Γενικά πώς αντιμετωπίζεις την απώλεια;
Ευτυχώς μέχρι τώρα η ζωή δεν με έχει φέρει αντιμέτωπο με μια οδυνηρή απώλεια. Έχουν φύγει αγαπημένοι άνθρωποι γύρω μου αλλά θα ήταν ψέματα αν έλεγα ότι η απώλειά τους ήταν πολύ δύσκολη για να τη διαχειριστώ. Ωστόσο ο φόβος του αμετάκλητου –είτε συνδέεται με τη ζωή ενός άλλου είτε με τη δική μου– με παραλύει.
Κάνοντας θέατρο θα έλεγες ότι ξορκίζεις τον φόβο του θανάτου;
Το θέατρο μοιάζει με ομοιοπαθητική θεραπεία. Η τέχνη λειτουργεί λίγο σαν προθάλαμος εκπαίδευσης. Οπως οι πιλότοι εκπαιδεύονται σε ειδικούς θαλάμους για να μάθουν να χειρίζονται το F16 και να εξοικειωθούν με την έλλειψη βαρύτητας – παρότι γνωρίζουν ότι ούτε πετούν ούτε κινδυνεύουν να σκοτωθούν. Μπαίνουν όμως στο placebo αεροπλάνο και κάπως εκτονώνεται ο φόβος τους. Ετσι νομίζω ότι λειτουργεί η τέχνη και για εμάς που την κάνουμε και για τους θεατές. Γιατί ακόμη και η ανάγκη της διασκέδασης σχετίζεται με τον θάνατο. Μια αναμέτρηση με την πικρή, αβάσταχτη ζωή είναι η διασκέδαση, μια διαφυγή από το βάρος του επικείμενου θανάτου. Γιατί αν δεν υπήρχε ο θάνατος η ζωή θα ήταν ένα γλέντι, ένα πάρτι.