Ο εικαστικός Χριστόφορος Κατσαδιώτης μιλάει για τον πρόσφατο βανδαλισμό των έργων του στην Εθνική Πινακοθήκη.
(Σημείωση: Η συνέντευξη του Χριστόφορου Κατσαδιώτη δόθηκε την Τετάρτη 12 Μαρτίου και δημοσιεύτηκε στο φύλλο της Κυριακής 16 Μαρτίου)
Η έκθεση με τίτλο «Η σαγήνη του αλλόκοτου», στην οποία συμμετέχουν δέκα Ελληνες καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων και ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης, φιλοξενείται στην Εθνική Πινακοθήκη παράλληλα με εκείνη που περιλαμβάνει τα 80 χαρακτικά της σειράς «Los Caprichos» του Φρανθίσκο Γκόγια. Πρόκειται για ένα εικαστικό γεγονός που λογικά θα απασχολούσε αποκλειστικά τους λάτρεις της τέχνης. Ωστόσο, η αποτρόπαιη συμπεριφορά του αυτόκλητου υπερασπιστή της θρησκευτικής τιμής των «προσβεβλημένων χριστιανών» και βουλευτή της Νίκης Νίκου Παπαδόπουλου, που βανδάλισε τα έργα του Κατσαδιώτη επειδή έκρινε ότι είναι βλάσφημα αλλά και τμήματα της Πινακοθήκης, τράβηξε τα φώτα της δημοσιότητας και προσέδωσε στην έκθεση επιπλέον σημειολογικό συμβολισμό.
Για μία ακόμη φορά λοιπόν ο σκοταδισμός αλλοτινών εποχών επιστρέφει στην καθημερινότητά μας, για να διαπιστώσουμε ότι ο φανατισμός και το μίσος συνεχίζουν να φωλιάζουν σε μυαλά και ψυχές που υποτίθεται ότι πρεσβεύουν τον λόγο της αγάπης.
Τα τραγικά πρόσφατα γεγονότα στην Πινακοθήκη είναι ακόμη ένα δραματικό περιστατικό λογοκρισίας στην τέχνη (αμέτρητα τα κρούσματα από την εποχή του Καζαντζάκη και του σκορσεζικού «Τελευταίου πειρασμού» έως τα πρόσφατα συμβάντα με το ντοκιμαντέρ της Ελίνας Ψύκου «Αδέσποτα κορμιά» αλλά και το έργο της Γεωργίας Λαλέ με τη ροζ σημαία ενάντια στην ενδοοικογενειακή βία που κατέβασε ο Γιώργος Γεραπετρίτης από το προξενείο της Νέας Υόρκης) και ήταν φυσικά η αφορμή για να αναζητήσουμε τον καλλιτέχνη προκειμένου να συζητήσουμε για το ακανθώδες θέμα που δοκιμάζει σοβαρά τα όρια της δημοκρατίας αλλά και τις αντοχές του πολιτισμού.
Κύριε Κατσαδιώτη, ποια ήταν τα συναισθήματα και οι σκέψεις που σας γεννήθηκαν όταν ενημερωθήκατε για πρώτη φορά για όσα συνέβησαν στην έκθεση;
Ενιωσα να δέχομαι τρομακτική βία, ενώ ντράπηκα για την έλλειψη παιδείας ειδικά στο κομμάτι της μουσειακής εκπαίδευσης. Συνειδητοποίησα, δυστυχώς, πόσο μεγάλη είναι η άγνοια γύρω από το τι σημαίνει πολιτισμός αλλά και εικαστική τέχνη. Είναι λοιπόν όλο αυτό το σοκαριστικό γεγονός μια χρυσή ευκαιρία για να πάρουμε το πράγμα από την αρχή και να εξηγήσουμε μερικά βασικά τελικά απαραίτητα στοιχεία. «Εικάζω» λοιπόν σημαίνει νομίζω. Αρα, η εικαστική τέχνη είναι η αποτύπωση του καλλιτέχνη με βάση εκείνο που αισθάνεται σε σχέση με κάποιο πρόσωπο ή κατάσταση. Εκτός αν πιστεύουν ορισμένοι πως καλό είναι να πρέπει να πάρουμε έγκριση από συγκεκριμένα κέντρα αποφάσεων, ηθικής και πολιτικής φύσης, προκειμένου να μπορούμε να εκφέρουμε και να εκφράζουμε τη δική μας γνώμη ή να δικαιούμαστε να εικάζουμε πάνω σε κάποιο θέμα. Η ντροπή φυσικά γίνεται ακόμη πιο έντονη επειδή ο βουλευτής της Νίκης δεν σεβάστηκε την Εθνική Πινακοθήκη, η οποία έχει θεσμικό χαρακτήρα. Επίσης, εκφράζω τη λογική απορία μου: γιατί δεν κινήθηκε νομικά αντί να προβεί σε τέτοιο βανδαλισμό; Και πού αποσκοπούσε η πράξη του, που ουσιαστικά μεταφράζεται σε «παίρνω τον νόμο στα χέρια μου» χωρίς να νοιάζεται για οποιαδήποτε συνέπεια.
Πώς θα περιγράφατε τα έργα που προκάλεσαν την αντίδραση του βουλευτή της Νίκης σχετικά με την ταυτότητα, τις επιρροές και τις κοινωνικοπολιτικές αναφορές τους;
Αποφάσισα να ασχοληθώ με αυτήν τη θεματολογία διότι μπαίνοντας κάποιος σε μια εκκλησία το πρώτο πράγμα που αντικρίζει είναι τα πρόσωπα των αγίων στους πίνακες και στις εικόνες. Πρόκειται για μορφές που αισθάνομαι ότι ο απώτερος σκοπός τους είναι να καθηλώσουν και να φοβίσουν. Να σε κάνουν να νιώσεις τόσο μικρός και ανυπεράσπιστος ώστε, προκειμένου να έχεις την όποια αξία ή υπόσταση πρέπει οπωσδήποτε να είσαι με το μέρος τους. Αλλιώς η απειλή είναι μεγάλη και οδηγεί απευθείας στην αιώνια κόλαση, θεωρώντας μας εκ των προτέρων όλους μας ένοχους και αμαρτωλούς. Τα πρόσωπα στις εικόνες αυτές βλέπουν λοιπόν εχθρούς και διαχωρίζουν τη ζωή σε κόλαση και παράδεισο. Αλλωστε οι περισσότερες από αυτές τις μορφές είναι διακεκριμένοι πολεμιστές, δείτε τα ρούχα που φοράνε και τα σπαθιά τους. Αναρωτιέμαι πώς ένας πολεμιστής που βλέπει εχθρούς και σκοτώνει μπορεί να μεταφέρει τον λόγο του Θεού, τον λόγο της αγάπης, της ειρήνης και του αλληλοσεβασμού. Αυτές τις απορίες μου θέλω να εκφράσω. Αποδέχομαι και σέβομαι τη θρησκεία οποιουδήποτε. Τα έργα μου δεν αποτελούν λατρευτικές εικόνες, αλλά είναι έργα τέχνης, εικαστικά έργα. Ούτε τα έβαλα σε κάποια εκκλησία ούτε υποχρέωσα κάποιον να έρθει να τα δει. Και κυρίως δεν έχουν σκοπό να προσβάλουν. Για μένα είναι ποιητικά έργα και εκφράζουν κυρίως τον ανθρώπινο πόνο.
Κάποιος εύλογα θα έλεγε ότι τέτοια φαινόμενα δεν αρμόζουν σε μια πολιτισμένη πόλη. Ομως και στο Παρίσι πριν από δέκα χρόνια είχε γίνει η σφαγή στο σατιρικό περιοδικό «Charlie Hebdo». Τι θυμάστε από εκείνο το γεγονός και πώς είχε διαμορφωθεί το κλίμα στην πόλη εκείνες τις μέρες;
Το «Charlie Hebdo» είναι ένα Μέσο που, δυστυχώς, την πλήρωσε πολύ ακριβά. Ομως πλέον σατιρίζει πάρα πολύ συχνά όλες τις θρησκείες, ακόμη και την Καθολική Εκκλησία. Θυμάμαι την πορεία στην Place de la Republique το ίδιο απόγευμα και την κατακραυγή του κόσμου. Ηταν σαν ανάγκη ώστε να αντιμετωπιστούν ο φόβος και η προσπάθεια για φίμωση της ελευθερίας και της έκφρασης. Φυσικά και ήμουν εκεί, πρέπει να είμαστε ενωμένοι σε περιστατικά βίας και εκφοβισμού.
Ποια είναι η στάση της Γαλλίας απέναντι σε τέτοια φαινόμενα βανδαλισμού και πώς προστατεύεται θεσμικά ο χώρος της τέχνης;
Είναι πιο ξεκάθαρα τα πράγματα πλέον όταν γίνεται ένα τέτοιο συμβάν. Λόγω του διαχωρισμού κράτους και εκκλησίας η ελευθερία της έκφρασης στη Γαλλία είναι αρκετά πιο… απελευθερωμένη. Αν και αμέσως μετά την επανάσταση η εκκλησία διαχωρίστηκε από το κράτος, οι Γάλλοι είναι στην πλειονότητά τους θρησκευόμενοι – ακόμη και στην πόλη του φωτός.
Τι συνιστά σήμερα ένα έργο τέχνης και ποιος είναι ο ρόλος του;
Ενα αυθεντικό έργο τέχνης δημιουργείται όταν ο καλλιτέχνης αφεθεί αυθόρμητα να εκφράσει το συναίσθημά του σχετικά με ένα πρόσωπο ή μια κατάσταση. Τότε το συναίσθημα παίρνει μορφή, σχηματοποιείται. Και βέβαια δεν είναι όλοι οι θεατές συμβατοί με κάθε έργο τέχνης. Λογικό και ίσως και θεμιτό. Αλλα έργα αρέσουν σε εσάς, άλλα σε μένα. Είναι καθαρά θέμα γούστου.
Υπάρχουν όρια λογοκρισίας γύρω από την τέχνη;
Σχετικά με αυτό να σας πω πως η κυκλοφορία των χαρακτικών του Γκόγια σταμάτησε το 1799, αμέσως μετά την κυκλοφορία τους, από την εκκλησία γιατί στα έργα υπήρχε το στοιχείο της παραμόρφωσης με στόχο τον καυτηριασμό για τα ανθρώπινα πάθη, τα ήθη της κοινωνίας και την εξουσία της εκκλησίας. Σήμερα, 226 χρόνια μετά, αντιμετωπίζουμε τον ίδιο σκοταδισμό.
Τι θα συμβεί με τα έργα που καταστράφηκαν και ποια είναι η επίσημη θέση της Πινακοθήκης σχετικά με τον βανδαλισμό που συντελέστηκε;
Τα έργα θα παραμείνουν στο πάτωμα μέχρι το τέλος της έκθεσης ως πειστήρια στον τόπο του εγκλήματος ενάντια στη δημοκρατία και την ελευθερία της έκφρασης.
Αν είχατε την ευκαιρία να μιλήσετε με τον βουλευτή που βανδάλισε τα έργα σας, τι θα του λέγατε;
Δεν συναναστρέφομαι με ανθρώπους που χάνουν την ψυχραιμία τους σε βαθμό που αποτελούν κίνδυνο για τον κόσμο με πράξεις βίας. Πόσο μάλλον όταν βλέπουν οράματα, αρχαγγέλους και εωσφόρους.
Με το χέρι στην καρδιά πείτε μας: αυτό που συνέβη στην Πινακοθήκη την περασμένη Δευτέρα θα επηρεάσει έστω και λίγο τις μελλοντικές σας δημιουργίες, ειδικά σε κομμάτια που άπτονται της θρησκευτικής πίστης;
Δεν θα ήμουν ειλικρινής απέναντι στον εαυτό μου αν δεν συνέχιζα να κάνω αυτό που αισθάνομαι. Δεν κάνω κάτι για να προκαλέσω, αλλά για να εκφράσω τον ίδιο μου τον εαυτό. Δεν έχω κάνει ποτέ μου κανένα έργο κατά παραγγελία. Κάνω αυτό που αισθάνομαι.
Ο κυνοκέφαλος άγιος
Φορητή εικόνα του 1685 από την Κερμίρα της Καππαδοκίας, στην οποία απεικονίζεται ο Αγιος Χριστόφορος ως κυνοκέφαλος. Η εικόνα διαστάσεων 67 x 35 εκ. ανήκει στη συλλογή φορητών εικόνων και ξυλόγλυπτων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου. Από τον διαδικτυακό τόπο του μουσείου πληροφορούμαστε ότι ο άγιος ανήκε στη μυθική φυλή των Κυνοκεφάλων, βαρβάρων χωρίς ανθρώπινη λαλιά, μια άποψη που ήταν οικεία στο Βυζάντιο από τον 5ο αιώνα. Οπως αναφέρεται στο σάιτ, «η σύνδεση του αγίου με τους Κυνοκέφαλους δεν ήταν αποδεκτή από τη βυζαντινή εκκλησία, γι’ αυτό η απεικόνισή του ως κυνοκέφαλου δεν κυριάρχησε στη βυζαντινή τέχνη. Στη μεταβυζαντινή εποχή, όμως, και ιδίως από τον 17ο αιώνα και μετά, οι ορθόδοξοι καλλιτέχνες, αρκετές φορές, απεικονίζουν τον Αγιο Χριστόφορο με κεφάλι σκύλου».
