Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γρηγόριος Ξενόπουλος έγραφε μετά μανίας μέχρι τον θάνατό του. Μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, χρονογραφήματα, άρθρα σε εφημερίδες και δοκίμια, μελέτες για συγγραφείς όπως ο Ιψεν και ο Ζολά. Εργάστηκε στη μετάφραση, δοκίμασε τις δυνάμεις του στην παιδική λογοτεχνία, ενώ έγραψε ακόμη και αναγνωστικά βιβλία για το δημοτικό. Τα περισσότερα από τα μυθιστορήματά του γεννήθηκαν στο θρυλικό γραφειάκι στην οδό Ευριπίδου 38 –το σπίτι του κάηκε το 1944 στα Δεκεμβριανά–, στο οποίο ο συγγραφέας εργαζόταν για τουλάχιστον 14 ώρες τη μέρα. Το πεζογραφικό έργο που άφησε πίσω του ο Ξενόπουλος είναι τεράστιο: 80 μυθιστορήματα, έντεκα συλλογές διηγημάτων, τέσσερις τόμοι με θεατρικά έργα, χιλιάδες άρθρα, μελέτες και χρονογραφήματα. Επίσης διατέλεσε αρχισυντάκτης στο θρυλικό περιοδικό «Η διάπλασις των παίδων» από το 1896 έως το 1948. Εκεί έγραφε τις περίφημες αθηναϊκές επιστολές με τη χαρακτηριστική υπογραφή «Σας ασπάζομαι, Φαίδων».
Μπελ επόκ, έρωτες και αστική υποκρισία
Ο Ξενόπουλος συνδύασε τη φαναριώτικη παράδοση με τη ζακυνθινή κουλτούρα και την αθηναϊκή παιδεία με την αγάπη του για το ευρωπαϊκό θέατρο. Τα περισσότερα βιβλία του διαδραματίζονται στις αρχές του 20ού αιώνα από την εποχή της αστικοποίησης έως την αθηναϊκή μπελ επόκ και σκιαγραφούν τα αστικά ήθη, τις κοινωνικές συμβάσεις και τους ψυχικούς κραδασμούς των ηρώων του. Τα θέματα είναι γυναικοκεντρικά, χωρίς ωστόσο να ξεφεύγουν από τις πατριαρχικές αντιλήψεις της εποχής. Πυρήνας είναι ο έρωτας σε κάθε του μορφή. Τολμηρός, ιδανικός, αιθέριος ή ανεκπλήρωτος. Οι ηρωίδες αγαπούν, πληγώνονται και πληγώνουν, διεκδικούν την ελευθερία της
επιλογής. Οι συγκρούσεις λαμβάνουν χώρα συνήθως στον οικογενειακό μικρόκοσμο – πότε με κωμικά στοιχεία και πότε με τραγική κατάληξη. Και όμως, με τον δικό του τρόπο ο συγγραφέας μετέχει στην προβληματική της εποχής του και σχολιάζει γεγονότα όπως η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, οι επιπτώσεις στην οικονομική ζωή, οι προσπάθειες χειραφέτησης των γυναικών και η άνοδος των σοσιαλιστικών ιδεών. Αρκετά από τα μυθιστορήματα του Ξενόπουλου δημοσιεύονταν σε συνέχειες στις εφημερίδες, γι’ αυτό και αρκετοί τον κατηγόρησαν ότι έκανε παραχωρήσεις και εκπτώσεις χωρίς να μεριμνά όσο θα έπρεπε για την ποιότητα του έργου του. Ο συγγραφέας όμως δημιουργούσε κόσμους, ύφαινε χαρακτήρες και κρατούσε αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ηταν ακαδημαϊκός αλλά πάντοτε έγραφε για τους πολλούς.
Στα έργα του Ξενόπουλου που επανακυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ψυχογιός περιλαμβάνονται απολαυστικά προλογικά σημειώματα του συγγραφέα. «Λίγα πλάσματα της νεοελληνικής φαντασίας και λίγα ονόματα αντιλαλήθηκαν όπως η Στέλλα Βιολάντη» γράφει. Η σπαραχτική νουβέλα «Ερως εσταυρωμένος», η οποία δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1901 στα «Παναθήναια», συγκίνησε τον Κωστή Παλαμά, που έγραψε το ποίημα «Στέλλα Βιολάντη». Ο Ξενόπουλος αμέσως μετά μετέφερε το βιβλίο στη φόρμα του δραματικού έργου και έτσι διέγραψε τη δική του θριαμβευτική πορεία στο θέατρο. Ο θίασος της Μαρίκας Κοτοπούλη το ανέβασε στη Νέα Σκηνή στις 10 Ιουνίου του 1909 με τεράστια επιτυχία. Από τότε γνώρισε πολλές θεατρικές μεταφορές αυτή η ιστορία της νέας κοπέλας που πεθαίνει από αγάπη. Ο πόνος, η θυσία και η ηθική υπεροχή της είναι στοιχεία που διαχρονικά συγκινούν. Ο
συγγραφέας καυτηριάζει την υποκρισία των ανθρώπων της αστικής τάξης και την αυθεντία του εξουσιαστή πατέρα, ενώ στο κείμενό του διαφαίνονται και οι πρώτες φεμινιστικές αναζητήσεις της εποχής. Το μεγαλοαστικό σπίτι κατέχει κεντρικό ρόλο στην αφήγηση (όπως στα περισσότερα έργα του Ξενόπουλου) και μετατρέπεται σε τόπο μαρτυρίου για την ηρωίδα.
«Μυστικοί αρραβώνες», «Αναδυoμένη» και «Στέλλα Βιολάντη». Τρία από τα τέσσερα βιβλία του Γρηγόρη Ξενόπουλου που επανακυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός
Η ερωτική του επιστολογραφία
«Ολοι τους θα μπορούσαν να είχαν ζήσει αλλιώς. Αλλά έζησαν αυτό που τους δόθηκε. Και αυτό που ήθελαν, το κρατάνε ακόμη κρυμμένο» διαβάζουμε στους «Μυστικούς αρραβώνες», βιβλίο γραμμένο το 1915. Στον πρόλογο αποκαλύπτεται ένα «μυστικό» του ίδιου του συγγραφέα. Το μεγαλύτερο μέρος της ερωτικής επιστολογραφίας που περιλαμβάνεται στο μυθιστόρημα είναι τα πραγματικά γράμματα που αντάλλαξε με τη γνωστή ποιήτρια «Μυρτιώτισσα». Το συγκεκριμένο έργο όχι μόνο δεν είναι επιφανειακό (και ας είναι γραμμένο με την απλή γλώσσα του Ξενόπουλου), αλλά αγγίζει βαθιές και σκοτεινές αναζητήσεις με αναφορές στον καλλιτεχνικό κόσμο της εποχής. Οι ήρωες θυσιάζουν το πάθος του νεανικού έρωτα και υποτάσσονται στο μικροαστικό καθήκον και δίνονται τελικά σε μια ζωή άχαρη και βαρετά προβλέψιμη. Οταν αποκαλυφθεί το λάθος, ο πόνος τους θα έρθει ξανά στην επιφάνεια.
Ερωτικό τρίγωνο του 19ου αιώνα
Η «Αναδυομένη» δημοσιεύτηκε το 1923 σε συνέχειες στην εφημερίδα «Εθνος». Το βιβλίο αποτελεί ανατομία της κοινωνίας της Ζακύνθου στα τέλη του 19ου αιώνα. Κεντρικό θέμα είναι ένα ερωτικό τρίγωνο ανάμεσα σε μια κοπέλα και δύο αδέρφια. Το έργο χαρακτηρίζεται από γλαφυρές περιγραφές με αναφορές στη μυθολογία και στις φιλοσοφικές αναζητήσεις των νέων της εποχής. Η ιστορία εμπλουτίζεται με περιγραφές από το επτανησιακό καλοκαίρι, τις βεγγέρες, τις οικογενειακές εκδρομές και τα παιχνίδια στη φύση. Η νεαρή κοντεσίνα αγαπάει και τα δύο αδέρφια και διατηρεί το δικαίωμα της ερωτικής ελευθερίας –εδώ περιγράφεται ένα πιο τρυφερό πατριαρχικό πρόσωπο, αυτό του πατέρα της–, όμως το τέλος δεν είναι ειδυλλιακό. Τα κρινάκια του βουνού που φυτρώνουν στα ακρογιάλια της «Αναδυομένης» (το σπίτι όπου λαμβάνει χώρα το δράμα) ανθίζουν μόνο και μόνο για να αντηχήσουν το όνομα της ερωτευμένης ηρωίδας που τα αγάπησε. Γι\ αυτό τα έβγαλαν Κλαίλιες.
