Από την ισχύ του δικαίου της «Ελληνικής νομαρχίας» στο δίκαιο της ισχύος του Κυριάκου Μητσοτάκη.
Γράφει ο Χάρης Αθανασιάδης
καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Τι κοινό θα µπορούσε να έχει µια συνεστίαση του πρωθυπουργού σε ένα νησί του Αιγαίου µε ένα θανατηφόρο τροχαίο στην είσοδο της Βουλής και µια βάπτιση στον Nαό του ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου;
Τα τρία αυτά πρόσφατα περιστατικά φανερώνουν πως ακόµη δεν έχουν κατισχύσει πλήρως στη χώρα µας, δεν έχουν δηλαδή παγιωθεί ως αυτονόητες, ορισµένες κεντρικές ιδέες και ρυθµίσεις που αφορούν κάθε κράτος δικαίου. Αναφέροµαι ασφαλώς σε θεµελιακές ιδέες που τις βρίσκουµε στα δικά µας συντάγµατα του Αγώνα, τις βλέπουµε στην περίφηµη Μάγκνα Κάρτα και, αν σκαλίσουµε αρκετά, ίσως να τις διακρίνουµε αµυδρά και στην αχλή των παλαιών µεσαιωνικών θρύλων µε βασιλιάδες και ιππότες.
Στο µυθιστόρηµά του «The once and future king» (Ο παντοτινός βασιλιάς, Εκδ. Κέδρος), ο Αγγλος συγγραφέας Τέρενς Γουάιτ ανασυνθέτει ελκυστικά αλλά και µε κοινωνική ευαισθησία το µεσαιωνικό σύµπαν των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης. Σε έναν κόσµο όπου οι αδύναµοι έγιναν έρµαια στην αυθαιρεσία των αρχόντων και την ασυδοσία των ιπποτών ο σοφός µάγος Μέρλιν διδάσκει στον Αρθούρο πως οι αδικίες οφείλονται στο «δίκαιο της ισχύος». Κι όταν το σπαθί βγήκε από την πέτρα τον παρότρυνε να αντιστρέψει τη σχέση, να θεµελιώσει την «ισχύ του δικαίου», να ασκήσει την εξουσία του προς όφελος των πολλών.
∆εν γνωρίζουµε αν οι µυθικές αφηγήσεις για τον Αρθούρο αντιστοιχούν και σε ποιον βαθµό σε κάποιο ιστορικό γεγονός. Ως προς το κράτος δικαίου έχουµε µάλλον να κάνουµε µε αναχρονιστικές προβολές µεταγενέστερων ιδεών, εµπειριών και διεκδικήσεων. Σίγουρα ως πρωτόλεια έστω θεµελίωση απρόσωπων κανόνων θα ταίριαζε να θεωρήσουµε τη Μάγκνα Κάρτα, τον χάρτη των δικαιωµάτων που αναγκάστηκε να παραχωρήσει το 1215 ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιωάννης ο Ακτήµονας στους υπηκόους του. Αν και η Μάγκνα Κάρτα αποτύπωνε εν πολλοίς τον συµβιβασµό ανάµεσα στον βασιλιά και τους φεουδάρχες, έναν πιο ισοσταθµισµένο επιµερισµό της εξουσίας ανάµεσά τους, στη συλλογική µνήµη λειτούργησε ως το θεµέλιο της ελευθερίας του ατόµου έναντι της αυθαίρετης εξουσίας, ακριβώς επειδή εισήγαγε απρόσωπους κανόνες που θεωρητικά ίσχυαν για όλους, ισχυρούς και αδύναµους.
Αυτή την αρχή της ισονοµίας θα τη δούµε να αποτυπώνεται ανάγλυφα έξι αιώνες αργότερα στα συντάγµατα των νεωτερικών επαναστάσεων, της Αµερικανικής, της Γαλλικής και της δικής µας Επανάστασης του 1821. Στο σύνταγµα της Τροιζήνας, για παράδειγµα, δηλώνεται ρητά ότι κανένας τίτλος ευγενείας δεν θα αναγνωρίζεται στην ελληνική επικράτεια, πως η δουλεία απαγορεύεται ολωσδιόλου και ότι όλοι θα είναι ίσοι ενώπιον του νόµου ανεξαρτήτως από καταγωγή, πλούτο ή αξίωµα.
Τι γίνεται όµως όταν οι ίδιοι οι ηγέτες υπονοµεύουν την ισχύ του δικαίου, επιβάλλοντας στην πράξη το δίκαιο της δικής τους υπέρτερης ισχύος; Ποιο µήνυµα στέλνουν στους πολίτες ο πρωθυπουργός και ο υπουργός Ανάπτυξης όταν παραβιάζουν περιοριστικά µέτρα που οι ίδιοι έχουν θεσπίσει; Ποιο µήνυµα διαχέεται στην κοινωνία όταν ο οδηγός που ενεπλάκη στο τροχαίο, µέλος της ασφαλείας επιφανούς βουλεύτριας, φυγαδεύεται από τη φρουρά της Βουλής; Τότε ασφαλώς και το επεισόδιο παύει να είναι απλό τροχαίο δυστύχηµα. Μετατρέπεται σε µείζον πολιτικό θέµα ή µάλλον σε κάτι πιο βαθύ: σε πολιτειακό ζήτηµα, υπό την έννοια πως αντιστρατεύεται ευθαρσώς και κυνικά θεµελιακές διατάξεις της πολιτείας, όσες ρυθµίζουν βασικούς όρους της συνύπαρξής µας.
Ένα από τα εµβληµατικά κείµενα του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού, του µεγάλου εκείνου προεπαναστατικού διανοητικού ρεύµατος, φέρει τον τίτλο «Ελληνική νοµαρχία». Πρόκειται για κείµενο του 1806 που καλεί σε εξέγερση ενάντια στον σουλτάνο όχι µόνο για την ανεξαρτησία του έθνους, αλλά επίσης για την κατάλυση της αυθαίρετης εξουσίας και την εγκαθίδρυση της εξουσίας των νόµων, της «νοµ-αρχίας». Μόνο η αρχή των νόµων διασφαλίζει την πραγµατική ελευθερία όλων, υποστηρίζεται εκεί µε πάθος. ∆ίχως δίκαιους νόµους, στους οποίους να υπόκεινται όλοι ισότιµα, οι άρπαγες θα ονοµάζουν τις αρπαγές δικαίωµά τους που απορρέει από την προσωπική τους ελευθερία να ασκήσουν την ισχύ τους – θα αρπάζουν επειδή µπορούν. Οµοίως οι άσωτοι θα ξεδιπλώνουν τις ασωτίες τους και οι κακοί τις κακίες τους εις βάρος των αδυνάµων.
Κι ανάµεσα στους ισχυρούς, ειδικά ο ηγέτης οφείλει να αποδεικνύει διαρκώς πως δεν είναι άρπαγας, δεν είναι άσωτος, δεν είναι κακός – ότι δεν είναι παραβάτης των δίκαιων νόµων. ∆ιότι, αναρωτιέται ο ανώνυµος συγγραφέας της «Ελληνικής νοµαρχίας», «πώς [µπορεί, άραγε] να διοικήση ορθώς ο παραβάτης των νόµων;».
Ο βασιλιάς Αρθούρος άκουσε τις συµβουλές του Μέρλιν, εγκαθίδρυσε την ισχύ του δικαίου και δροµολόγησε µια µακρά περίοδο ειρήνης και ευηµερίας. Οταν όµως, ως τραγική ειρωνεία, θα χρειαστεί να εφαρµόσει τον πιο σκληρό νόµο στα πιο αγαπηµένα του πρόσωπα (τον Λάνσελοτ και την Γκουίνεβιρ), κατ’ ουσίαν δηλαδή στον ίδιο του τον εαυτό, τότε θα ενδώσει στον πειρασµό, θα αγνοήσει τον νόµο. Αγνοώντας τον όµως, καταπατώντας τον διά της ισχύος που διέθετε, το πολιτειακό οικοδόµηµα ουσιαστικά κατέρρευσε, η νοµιµοφροσύνη διαµιάς εξανεµίστηκε και η γυµνή βία απέµεινε η µοναδική καταφυγή της εξουσίας.
Το άρθρο δημοσιεύτηκη στην εφημερίδα Documento στις 28/3/2021
