Οι τελευταίες μάχες του μπολσεβίκου επαναστάτη προτού δολοφονηθεί από εκτελεστή της Γκεπεού στις 20 Αυγούστου 1940.
Κείμενο: Σάββας Μιχαήλ
Στις 9 Ιανουαρίου 1937 το νορβηγικό πετρελαιοφόρο τάνκερ «Ρουθ» κατέπλευσε στο λιμάνι Ταμπίκο του Μεξικού. Το είχε επιτάξει η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Νορβηγίας για να ξεφορτωθεί επειγόντως ένα πολύ επικίνδυνο φορτίο. Μοναδικοί επιβάτες του τάνκερ ήταν ο εξόριστος Λέον Τρότσκι και η γυναίκα του Ναταλία Σέντοβα. Διωγμένοι και καταδιωγμένοι από τους πάντες, δημοκράτες ιμπεριαλιστές, φασίστες, σοσιαλδημοκράτες, τη γραφειοκρατία του Στάλιν, από την Τουρκία, τη Γαλλία, το Βέλγιο, τη Νορβηγία σε έναν «πλανήτη χωρίς βίζα», όπως ο ίδιος ο μεγάλος μπολσεβίκος επαναστάτης έγραφε, τους δόθηκε τελικά άσυλο στο Μεξικό από τον πρόεδρο Λάζαρο Κάρντενας ύστερα από προσωπική παρέμβαση του μεγάλου ζωγράφου Ντιέγκο Ριβέρα.
Στο «Ημερολόγιο της εξορίας» ο Τρότσκι, όταν τον ρώτησε η Ναταλία Σέντοβα πότε θα τελειώσουν τα βάσανά τους, της απάντησε με την ιστορία του επαναστάτη ιερέα Αββακούμ: «Ο αντάρτης παπάς και η πιστή συμβία του βαδίζανε στη Σιβηρία. Τα πόδια τους βουλιάζανε στο χιόνι και η φτωχιά γυναίκα εξαντλημένη έπεφτε ολοένα στους χιονόλακκους. Ο Αββακούμ αφηγείται: “Κι εγώ τη σίμωσα και κείνη η φτωχιά ψυχή άρχισε να με κατηγορεί λέγοντας: ‘Πόσον καιρό, δέσποτα, θα βαστάξει αυτό το μαρτύριο;’. Κι εγώ είπα: ‘Μάρκοβνα, έως τον θάνατό μας’. Και κείνη απάντησε με μια ματιά: ‘Ας είναι κι έτσι. Πέτροβιτς, ας συνεχίσουμε τον δρόμο μας’”» (Εκδόσεις Αγρα, 2015, σελ. 208). Ο παπα-Αββακούμ κάηκε ζωντανός το 1681.
Εξόριστος στο Μεξικό… η αρχή του τέλους
Το τάνκερ «Ρουθ» είχε αποπλεύσει στις 19 Δεκεμβρίου 1936. Την Πρωτοχρονιά του 1937, καταμεσής του έρημου ωκεανού, οι σειρήνες του πλοίου σφύριζαν χαιρετίζοντας την αυγή της νέας χρονιάς. Το προηγούμενο βράδυ ο Τρότσκι σημείωνε στο ημερολόγιό του: «Ηταν η χρονιά του Κάιν». Το 1936 άρχισε η πρώτη από τις φρικαλέες τρεις δίκες της Μόσχας, όπου με χαλκευμένες κατηγορίες εξοντώθηκαν σχεδόν όλοι οι μπολσεβίκοι πρωταγωνιστές της Οκτωβριανής Επανάστασης. Το βιβλικό όνομα Κάιν ή και Κάιν Τζουγκασβίλι ζωγράφιζε τον Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι – Στάλιν.
Τον Ιανουάριο του 1937 θα άρχιζε η δεύτερη δίκη της Μόσχας, καθώς ο Τρότσκι φτάνει στο Μεξικό, τελευταίο σταθμό της ζωής του. Τα τρία επόμενα χρόνια μέχρι τη δολοφονία του στις 20 Αυγούστου 1940 από τον πράκτορα του Στάλιν Ραμόν Μερκαντέρ θα είναι και αυτά «χρόνια του Κάιν».
Το 1935 ο Τρότσκι υπολόγιζε ότι χρειαζόταν πέντε χρόνια για να βάλει τα θεμέλια αυτού που θεωρούσε το πιο σημαντικό έργο τη ζωής του –σημαντικότερο και από την ίδρυση του Κόκκινου Στρατού–, την ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς μετά τη χρεοκοπία της σοσιαλδημοκρατικής Δεύτερης και της σταλινικής Τρίτης Διεθνούς. Εγραφε: «Η δουλειά στην οποία είμαι τώρα δοσμένος, παρά την εξαιρετικά λειψή και κομματιαστή φύση της, είναι η σημαντικότερη δουλειά της ζωής μου – πολύ πιο σημαντική από την περίοδο του εμφύλιου πολέμου ή όποια άλλη. […] Δεν υπάρχει τώρα κανείς εκτός από μένα να εκπληρώσει την αποστολή του εξοπλισμού μιας νέας γενιάς με την επαναστατική μέθοδο, πάνω από τα κεφάλια των ηγετών της Δεύτερης και Τρίτης Διεθνούς» («Ημερολόγιο…», σελ. 105-106).
Τα τελευταία τρία χρόνια στο Μεξικό ήταν τα πιο έντονα και πυκνά σε θεωρητική σκέψη, πολιτική ετοιμασία και ιδεολογικές μάχες, σε κατάσταση πολιορκίας από συνωμότες και δολοφόνους, κυριολεκτικά εν σκιά θανάτου. Θα επικεντρώσουμε την προσοχή σε ορισμένες κεντρικής σημασίας μάχες που πλαισιώνουν το ιδρυτικό συμβάν της νέας διεθνούς. Το 1937 είναι η χρονιά της δεύτερης δίκης της Μόσχας, που συνοδεύτηκε από τις φοβερές μαζικές εκκαθαρίσεις που έμειναν στην ιστορία με το όνομα Γεζόφτσινα (από το όνομα του τότε επικεφαλής της Γκεπεού Γέζοφ). Ενάντια στην τερατώδη μηχανή συκοφάντησης και εξόντωσης με άξονα τις δίκες της Μόσχας, αντιπαλεύοντας τα εμπόδια όχι μόνο της σταλινικής γραφειοκρατίας αλλά και ενός πλήθους αστών φιλελεύθερων και των κυβερνήσεων της ιμπεριαλιστικής Δύσης, ο Τρότσκι παλεύει και κατορθώνει να συγκροτηθεί μια ανεξάρτητη διεθνής επιτροπή έρευνας με γνωστές προσωπικότητες (συχνά καθόλου φιλικές στον ίδιο τον Τρότσκι), με πρόεδρο τον Αμερικανό φιλόσοφο και παιδαγωγό Τζον Ντιούι. Στις εργασίες της επιτροπής προσκλήθηκαν η σοβιετική πρεσβεία στις ΗΠΑ και οι ηγεσίες των ΚΚ ΗΠΑ και Μεξικού με πλήρες δικαίωμα να καταθέσουν όσα στοιχεία είχαν και να κάνουν όποιες ερωτήσεις ήθελαν στον ίδιο τον Τρότσκι. Το αρνήθηκαν. Στην επιτροπή ο Τρότσκι κατέθεσε χιλιάδες ντοκουμέντα και απάντησε σε όλες τις ερωτήσεις, ακόμη και στις πιο επιθετικές. Τελικά τον Δεκέμβριο 1937 η επιτροπή Ντιούι έβγαλε την ετυμηγορία της, που ήταν αθωωτική για τους βασικούς κατηγορούμενους των δικών, τον Τρότσκι και τον γιο του Λέον Σεντόφ.
Η έκθεση της επιτροπής Ντιούι έδωσε καταλυτικό πλήγμα στο όλο συκοφαντικό οικοδόμημα των σταλινικών σκευωριών. Παραμένει ένα μοναδικής αξίας ιστορικό ντοκουμέντο τεκμηρίωσης, καθώς ορισμένα ζόμπι του σταλινισμού, ακόμη και μετά την άδοξη χρεοκοπία του το 1989-91 και την αντεπαναστατική στροφή στην καπιταλιστική παλινόρθωση, προσπαθούν να ξεθάψουν τις τερατώδεις σκευωρίες των δικών για να συσκοτίσουν τα πραγματικά αίτια της κατάρρευσης.
Η πάλη όμως για τον παγκόσμιο σοσιαλισμό στις νέες συνθήκες είναι αδύνατη με ιστορική αμνησία, χωρίς την αντικειμενική, επιστημονική και κριτική διερεύνηση αυτών των αιτιών, χωρίς ρήξη με τη σκουριασμένη γραφειοκρατική μηχανή του ψεύδους, τελικά χωρίς ουσιαστική ρήξη με τον σταλινισμό – και μάλιστα από τη σκοπιά της υπεράσπισης της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 και της επικαιρότητάς της καθώς ο παγκόσμιος καπιταλισμός συγκλονίζεται από τη χειρότερη κρίση της αιματηρής ιστορίας του.
Στην υπεράσπιση του επαναστατικού προτάγματος
Η ταύτιση κομμουνισμού – σταλινισμού δεν είναι μόνο ψεύδος της σταλινικής γραφειοκρατίας αλλά κυρίως αντιδραστική απάτη και δολερή παγίδα του ίδιου του καπιταλισμού. Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται η καίρια σημασία της άλλης μεγάλης μάχης που έδωσε ο εξόριστος στο Μεξικό Τρότσκι μετά την υπογραφή του Συμφώνου Ρίμπεντροπ – Μολότοφ το 1938. Ακόμη και πρόσφατα, με την ευκαιρία της 75ης επετείου από τη νίκη κατά του ναζισμού, η Αμερική του Τραμπ αλλά και η Ευρωπαϊκή Ενωση με την αγαστή συμφωνία της ευρωπαϊ- κής Δεξιάς και της σοσιαλδημοκρατίας ανέσυραν τη συμφωνία του 1938 για να ισχυριστούν αναίσχυντα ότι ο φασισμός και ο κομμουνισμός ταυτίζονται σαν «ολοκληρωτισμοί» και ότι η Σοβιετική Ενωση είναι τάχα συνένοχη με τη χιτλερική Γερμανία για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από την άλλη μεριά, μαζί με τους μόνιμους απολογητές της επίσημης σοβιετικής πολιτικής και ο επίγονος επικεφαλής της παλινόρθωσης Πούτιν υπερασπίστηκε με σαθρά επιχειρήματα το σύμφωνο. Γεγονός είναι ότι το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότοφ προκάλεσε πολιτικό σεισμό τροφοδοτώντας την αντικομμουνιστική – αντισοβιετική προπαγάνδα αλλά και τη χειρότερη σύγχυση στις γραμμές του διεθνούς εργατικού κινήματος και της Αριστεράς, συμπεριλαμβανομένης και της νεότευκτης Τέταρτης Διεθνούς.
Ο Τρότσκι αφιέρωσε την τελευταία μεγάλη θεωρητική – πολιτική μάχη της ζωής του στη διάλυση ακριβώς αυτής της σύγχυσης στα κείμενά του του 1938-39 που συγκεντρώθηκαν στον τόμο με τίτλο «Στην υπεράσπιση του μαρξισμού» και αντιπαλεύουν μια αντιπολιτευτική ομάδα στις γραμμές του μεγαλύτερου τμήματος της Τετάρτης Διεθνούς, του αμερικανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος. Επισήμανε την αντίφαση ανάμεσα στις ιστορικές κατακτήσεις της Οκτωβριανής Επανάστασης στα θεμέλια της ΕΣΣΔ και τις γραφειοκρατικές στρεβλώσεις που έκφραζε η αντιδραστική πολιτική της σταλινικής γραφειοκρατίας. Ρήξη με τον σταλινισμό δεν σημαίνει ρήξη με την επανάσταση και τον κομμουνισμό – όπως ισχυρίζεται ο καπιταλισμός. Ο Τρότσκι τόνισε το επαναστατικό καθήκον της υπεράσπισης της Σοβιετικής Ενωσης απέναντι στον ιμπεριαλισμό, προπαντός ενόψει του επαπειλούμενου παγκόσμιου πολέμου.
Δεν έμεινε όμως μόνο στην πολιτική – προγραμματική αντιπαράθεση με όσους υποχωρούσαν στις ιμπεριαλιστικές πιέσεις. Εδειξε και τις φιλοσοφικές ρίζες της υποχώρησης και την πρωταρχική ανάγκη να εκπαιδευτούν τα επαναστατικά στελέχη της νέας διεθνούς στη διαλεκτική υλιστική μέθοδο, τη λογική των αντιφάσεων. Με αυτήν τη μέθοδο θα επεξεργαστεί μαζί με τους συντρόφους του το Μεταβατικό Πρόγραμμα της Τέταρτης Διεθνούς, το πρόγραμμα της συστηματικής κινητοποίησης των μαζών για τη σοσιαλιστική επανάσταση στη μεταβατική μας εποχή των πολέμων και των επαναστάσεων. Από την εισαγωγή ήδη του Μεταβατικού Προγράμματος ο Τρότσκι βλέπει στην κρίση ηγεσίας του διεθνούς εργατικού κινήματος, με την πολιτική χρεοκοπία του ρεφορμισμού και του σταλινισμού μπροστά στον φασισμό και τον πόλεμο, να συμπυκνώνεται όχι απλώς η παγκόσμια οικονομική και πολιτική κρίση αλλά η καθολική κρίση του ανθρώπινου πολιτισμού.
Με αυτό το πνεύμα συντάχτηκε το 1938 στο Μεξικό και το «Μανιφέστο για μια επαναστατική τέχνη» που φέρει τις υπογραφές του Τρότσκι, του ποιητή Αντρέ Μπρετόν και του ζωγράφου Ντιέγκο Ριβέρα. Ο στρατηγικός στόχος δεν ήταν στενά η προσέλκυση καλλιτεχνών στη νέα Διεθνή ούτε μόνο η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της τέχνης σε συνθήκες ναζιστικής βαρβαρότητας και σταλινικού σκοταδισμού. Ηταν η επαναστατική πάλη για να λυθεί η συνολική κρίση του ανθρώπινου πολιτισμού, να μείνει ανοικτός και ορατός ο ορίζοντας της καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης, ο πανανθρώπινος ελευθεριακός κομμουνισμός.
Την πάλη αυτή συνέχισε ο Λέον Νταβίντοβιτς Τρότσκι μέχρις εσχάτων, μέχρι τη συνάντηση με τον δολοφόνο της Γκεπεού. Ο ίδιος είχε συνοψίσει το μυστικό της αντοχής του ως εξής:
«Η ζωή δεν είναι εύκολη υπόθεση. Δεν μπορείς να ζήσεις έως το τέλος χωρίς να γονατίσεις και χωρίς να πέσεις στον κυνισμό, εκτός αν έχεις μπροστά σου μια μεγάλη ιδέα που να σε υψώνει πάνω από την προσωπική αθλιότητα, πάνω από τις αδυναμίες, πάνω από κάθε λογής δολιότητα και χαμέρπεια».
Αύγουστος 2020
