Στο βιβλίο του με τίτλο «Περί κακού» ο Τέρι Ίγκλετον διερευνά τις ρίζες της κακίας και φωτίζει τις κοινωνικές της προεκτάσεις.
Εχουμε μάθει να ορίζουμε το κακό μανιχαϊστικά, καθώς τα δίπολα διευκολύνουν στη γρήγορη κατηγοριοποίηση. Ετσι δημιουργούμε ολόκληρα συστήματα σκέψης με όρους καλού και κακού, άσπρου και μαύρου, φωτός και σκότους και επαναπαυόμαστε, καθώς η ελάχιστη προσπάθεια να εξηγήσουμε πώς το ένα εμπλέκεται στο άλλο γεννά περισσότερα ερωτήματα παρά δίνει απαντήσεις. Ο Τέρι Ίγκλετον , εξέχων Βρετανός μαρξιστής στοχαστής, ενδίδει στη σαγήνη του κακού –πώς μπορεί άλλωστε να αντισταθεί στην ενόρμηση του θανάτου;– και επιχειρεί να το φωτίσει μέσα από λογοτεχνικές, θεολογικές και ψυχαναλυτικές πηγές. Κι αυτό που προκύπτει εντέλει από τη μελέτη του με τίτλο «Περί κακού» είναι πως το κακό ενδύεται ρόλους κι αλλάζει χαρακτηριστικά αναλόγως τις συνθήκες και τις εποχές. Η φύση του είναι ρευστή όπως αυτή του κόσμου.
Ο παρατηρητής
Αλλοτε, λοιπόν, είναι σιωπηλό και άλλοτε υπερβολικά ηχηρό. Αλλοτε έχει σκοπό κι άλλοτε δεν έχει. Αλλες φορές χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά ενός χαρακτήρα, καθώς για κάποιους είναι σχεδόν φυσιολογικό να γεννιέται κάποιος κακός όσο φυσιολογικό είναι πως το γρασίδι είναι πράσινο και ο ουρανός γαλάζιος. Για άλλους η κακία προκύπτει από τις κοινωνικές συνθήκες. Είναι άραγε το κακό άχρονη υπόθεση ή επηρεάζεται από το περιβάλλον; Εν ολίγοις, όσοι συμμετείχαν στα SS το έκαναν με ατομική ευθύνη ή ήταν θύματα των κοινωνικών συνθηκών; Κι αν ανήκαν στη δεύτερη κατηγορία, ποιος τελικά ευθύνεται για εκείνους που βασανίστηκαν και θανατώθηκαν κάτω από φριχτές συνθήκες στο Ολοκαύτωμα; Το βιβλίο του Ίγκλετον φωτίζει το κακό από όλες τις πλευρές, καθώς αυτό εντέλει εξαρτάται από το πώς καθρεφτίζεται στα μάτια του παρατηρητή. Ποιος είναι αυτός που κοιτάζει, δηλαδή, με ποια ιδιότητα το κάνει και από ποια γωνία.
Στο βιβλίο συνυπάρχουν ο Αγιος Αυγουστίνος, ο Γκαίτε, ο Σαίξπηρ, ο Πιερ ντε Λακλό, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, ο Τόμας Μαν, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, η Χάνα Αρεντ. Ο Ιγκλετον πάντως θεωρεί το κακό μεταφυσικό αλλά όχι υπερφυσικό. «Το κακό συνδέεται με το γλοιώδες επειδή είναι άμορφο, χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. […]Είναι ομοιόμορφο όπως τα περιττώματα ή τα πτώματα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. […] Το ένα πρόσωπο του κακού μπορεί να είναι ελιτίστικο, όμως το άλλο είναι ακριβώς το αντίθετο. […] Το κακό, όπως και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, είναι, μεταξύ άλλων, μια νοσταλγία για έναν παλιότερο, πιο απλό πολιτισμό, στον οποίο υπήρχαν βεβαιότητες όπως η σωτηρία και η καταδίκη, οπότε ήξερες πού πάν’ τα τέσσερα. […] Κατά τρόπο περίεργο, το κακό αποτελεί διαμαρτυρία εναντίον της διεφθαρμένης ποιότητας της σύγχρονης ύπαρξης» αναφέρει.
Δεν έχει λογική
Οπως σημειώνει ο Βρετανός στοχαστής, ο Αρτουρ Σοπενχάουερ κάνει διάκριση ανάμεσα στο καλό, το δυσάρεστο και το κακό στο κείμενό του για τον ανθρώπινο ζόφο «Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση». Κίνητρο των κακών πράξεων θεωρεί την ανάγκη να βρει κάποιος ανακούφιση από το εσωτερικό βάσανο που προκαλείται από την αποκαλούμενη Βούληση. Και η ανακούφιση αυτή έρχεται επιφέροντας το βάσανο αυτό στους άλλους. «Με ψυχαναλυτικούς όρους, λοιπόν, το κακό αποτελεί μορφή προβολής» γράφει ο Ίγκλετον, περιγράφοντας στην ουσία δεκάδες συμπεριφορές στην καθημερινότητά μας τις οποίες αδυνατούμε να ερμηνεύσουμε με όρους λογικής. Ομως το κακό δεν έχει ούτε λογική. «Ετσι είναι το κακό. Οσο λιγότερο νόημα βγάζει, τόσο πιο κακό είναι. Το κακό δεν σχετίζεται με τίποτα πέρα από το ίδιο» υπερθεματίζει ο Ίγκλετον .
Τα είδη του θανάτου
Ενα απόσπασμα από το βιβλίο του Ιγκλετον: «Η ενόρμηση θανάτου αντιπροσωπεύει ένα είδος αιωνιότητας εντός του χρόνου ή μια μορφή θανάτου εντός της ζωής. Οπως και το κακό, δεν υπόκειται σε χωρικά ή χρονικά όρια. Με βάση τον όρο του Χέγκελ, αντιπροσωπεύει ένα είδος “κακού” απείρου. Μπορούμε αυτό να το αντιπαραθέσουμε με το “καλό” άπειρο που ο Αγιος Παύλος αποκαλεί χάρη ή αγαθοεργία. Oπως δεν υπάρχει τέλος στην επιθυμία, δεν υπάρχει και τέλος στην αγαθοεργία. Υπάρχει ένα κακό είδος θανάτου εντός της ζωής που είναι η βρικολακιασμένη ύπαρξη των ζωντανών νεκρών. Είναι ο θαμπός κόσμος εκείνων που, όπως και ο αλκοολικός ή ο Πίνκι του Γκράχαμ Γκριν, μπορεί να ανακινηθεί και να ζωντανέψει μόνο από τη γεύση της καταστροφής στη γλώσσα τους. Υπάρχει όμως κι ένα ευγενές είδος θανάτου εντός της ζωής, που είναι ο “θάνατος” του να αφιερώνεσαι στους άλλους».
INFO
Το βιβλίο «Περί κακού» του Τέρι Ίγκλετον κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο σε μετάφραση του Γιώργου Μαραγκού
