Ο Κώστας Φασουλάς ζει μέσα στις λέξεις. Ως στιχουργός στο μυαλό μας έχει ταυτιστεί με στίχους αγαπημένους που έχουν μελοποιηθεί από την πλειονότητα των σύγχρονων συνθετών και τραγουδηθεί από τις πλέον αγαπημένες φωνές. Τα «Δίδυμα φεγγάρια» σε μουσική Μάριου Τόκα και ερμηνείες του Δημήτρη Μητροπάνου και της Αλέκας Κανελλίδου, έδωσαν ήδη από το 1993 το στίγμα του και τον καθιέρωσαν. Αυτή τη στιγμή ετοιμάζει δύο συνεργασίες με τη Φωτεινή Βελεσιώτου και με τον νεότερο Γιάννη Διονυσίου.
Να ξεκινήσουμε μιλώντας μας για τις δύο νέες δισκογραφικές σας συνεργασίες.
Πάει καιρός που συνομιλώ με ένα ωφέλιμο γρίφο, με ένα δημιουργικό αίνιγμα. Μιλώ για την επανατοποθέτηση του λαϊκού τραγουδιού στον καιρό μας, για το πώς αυτό θα «μιλήσει» τη νέα γλώσσα του σημερινού χρόνου, συνδυασμένο πάντα με τη βαθιά ρίζα του πολύτιμου μουσικού παρελθόντος. Με τη Φωτεινή Βελεσιώτου και την ξεχωριστή τραγουδοποιό Σοφία Νάτσιου, φτιάξαμε ένα κοινό κλειδί, τέτοιο που να ανοίγει ο ένας την αγωνία του άλλου. Η Φωτεινή είναι ένα παράξενο αερικό, που ξέρει και τη πέτρα και το χώμα, είναι η δωρική αντίληψη ενός λαϊκού μουσικού κόσμου, με βαθύ αίσθημα και φωνητικά ραγίσματα, στοιχεία δηλαδή που σε μένα γεννούν πληθώρα εικόνων και ιδεών. Τα τραγούδια είναι μονόλογοι μιας γυναίκας που απευθύνονται στην ίδια τη γυναίκα που τα διηγείται. Να σας αποκαλύψω και τον τίτλο του δίσκου: «Άδεια ρούχα».
Η συνεργασία μου με το εξαιρετικό Γιάννη Διονυσίου βασίζεται σε μια φωτογραφική ιδέα. Τη συνύπαρξη σε ένα φιλμ, μιας έγχρωμης και μιας ασπρόμαυρης φωτογραφίας. Είναι το κλικ μιας ανάγκης να δει το σήμερα, το ρεύμα μιας μηχανής με στροφές ανήσυχες. To «Γλυκό μου πικραμύγδαλο» είναι το πρώτο σήμα αυτής της δουλειάς τραγούδι που γράψαμε με τον φίλο μου Φώτη Σιώτα. Στον δίσκο με το Γιάννη μουσικές έχουν γράψει -τους αναφέρω με τη γνωστή αλφαβητική δικαιοσύνη-, ο Βασίλης Κορακάκης, ο Ορέστης Κολέτσος, ο Κώστας Παρίσης, ο Αλέξανδρος Εμμανουηλίδης, ο Φώτης Σιώτας και ο Νίκος Χρηστίδης.
Μέχρι σήμερα -η τύχη, η ζωή, οι συγκυρίες -το ονομάζετε όπως θέλετε- φαίνεται να σας έχουν φερθεί με ευμένεια. Ο Μάνος Χατζιδάκις να ενθαρρύνει τα πρώτα σας βήματα, ο Μάριος Τόκας να τα παίρνει και να τα μετατρέπει αμέσως σε μεγάλες επιτυχίες. Ήταν όντως μια εύκολη πορεία ή όχι;
Δεν ξέρω τι ακριβώς σημαίνει τύχη. Όμως ξέρω πολύ καλά τι θα πει να συναντιέσαι στα πρώτα σου βήματα με ανθρώπους που δεν θα σε μυήσουν στο πονήρεμα και στη λάθος διαχείριση της ανάγκης. Της ανάγκης να εκφραστείς, να σιωπήσεις, να αγαπηθεί αυτό που κάνεις, της ανάγκης να πας παραπέρα. Οι άνθρωποι που συναντά κανείς στα πρώτα του βήματα γίνονται χάρτες για τη συνέχεια της πορείας του. Είναι αλήθεια ότι δεν έχω να διηγηθώ ιστορίες πίκρας και μεγάλου θυμού. Καμιά φορά σκέπτομαι ότι εμείς οι ίδιοι κτίζουμε τα βουνά, αυτά που θα κατρακυλήσουμε κάποια στιγμή. Και τότε τι ιδανικότερο απ’ το να φορτώνουμε στους άλλους τη πτώση μας.
Η δημοτική ποίηση και ο Γκάτσος. Αυτοί έχετε πει ότι είναι τα «δύο θεριά» με τα οποία παλέψατε για να βρείτε το δικό σας δρόμο στιχουργικά. Τι πήρατε από την πρώτη και τι από τον δεύτερο;
Και ο Γκάτσος και η δημοτική ποίηση μας μίλησαν για το μέτρο του πόνου. Στον Γκάτσο, οι λέξεις είναι αποφασισμένες. Οι ομοιοκαταληξίες αδιαπραγμάτευτες. Η ιστορία παρούσα και το μέλλον κοντά. Ο στοχασμός βαθύς, χωρίς ίχνος διδακτισμού. Στοιχεία δηλαδή που κυριαρχούν και στο δημοτικό μας τραγούδι.
Ο Μάνος Ελευθερίου χαρακτήριζε κάποια τραγούδια που τύχαινε να έχουν την πλήρη αρμονία τόσο ως προς τον στίχο, τη μουσική και την ερμηνεία, «ευτυχισμένα». Ποια δικά σας νιώθετε ότι «ευτύχησαν»;
Έχει πει κάτι εξαιρετικά εύστοχο- ένα από τα πολλά- ο Μάνος Χατζιδάκις. Μίλησε για τη λιποθυμία των λέξεων. Αν οι λέξεις ενός στίχου δε λιποθυμήσουν στα χέρια του συνθέτη, το τραγούδι δεν θα είναι σίγουρα ευτυχισμένο. Πάντως έχω προσέξει, ότι τα τραγούδια συνήθως ευτυχούν όταν συνθέτης και στιχουργός έχουν κοινωνική συναναστροφή, γνωρίζουν «το σταυρό που κουβαλά ο καθένας τους». Εμείς οι άνθρωποι, είμαστε ένα άθροισμα τρόπων. Είναι ο τρόπος που μιλάμε, που σωπαίνουμε, που κοιτάμε. Κι αν ένας από αυτούς που περπατούν δίπλα σου, είναι αυτός που θα μελοποιήσει δικούς σου στίχους, το πιθανότερο είναι να «διαβάσει» τα λόγια σου με βάσει τους τρόπους σου. Είναι αλήθεια ότι αρκετοί στίχοι μου, λιποθύμησαν σε χέρια εκλεκτών συνθετών. Τους ευχαριστώ για την έγνοια τους.
Τι είναι οι λέξεις για έναν στιχουργό; Γενικώς για κάποιον που δουλεύει με αυτές; Μου έκανε εντύπωση μια ιστορία που περιγράψατε πρόσφατα, σχετικά με την «διαμάχη» που είχατε κάποτε με τον Μάνο Ελευθερίου για μια λέξη, τα αναστεναγμένα.
Γελάω τρανταχτά κάθε φορά που θυμάμαι την ιστορία αυτή με το Μάνο. Και σε αυτόν άρεσε το όλο σκηνικό. Ήταν μια λέξη του πατέρα μου, τα «αναστεναγμένα». Του είχα πει ότι είναι οικογενειακή λέξη και δε μπορώ να τη δανείσω. Θυμάμαι τα γέλια μας. Ήθελε μάλιστα να γράψει ένα δοκίμιο με τίτλο «Ο τσακωμός μιας λέξης». Οι λέξεις για έναν στιχουργό είναι πρόκες. Όμως αλίμονο σου αν πάρεις σφυρί να τις καρφώσεις. Σε θέλουν εκεί. Να πιέζεις με το δάχτυλο το κάρφωμα τους. Τότε μόνο θα σου φανερώσουν την αξία τους, τότε μόνο θα σου κάνουν το χατίρι, είτε της ομοιοκαταληξίας, είτε της προβολής του νοήματος.
Η δουλειά σας, δηλαδή η γέννα στίχων που πηγάζει από βαθιά εσωτερική διεργασία, είναι βασανιστική ή λυτρωτική διαδικασία για εσάς;
Πολλές φορές έχω σκεφτεί ότι η τέχνη είναι μια είσοδος κινδύνου. Έχει και λαβύρινθο και Μινώταυρο. Κι όλα αυτά χωρίς μίτο. Ίσως όλο αυτό που λέμε τέχνη, να είναι ένα βάσανο που το διεκδικείς. Το είπε υπέροχα ο Καρυωτάκης για την ποίηση, ότι είναι το καταφύγιο που φθονούμε. Νομίζω ότι ο αφορισμός ότι μέσα από τη τέχνη του λυτρώνεται ο δημιουργός, είναι σχήμα ρητορικό.
Πάλι με λέξεις καταπιάνεστε στην άλλη σας αγάπη, το ραδιόφωνο, μέσα από τη συχνότητα του Δεύτερου Προγράμματος με τίτλο «Πάμε εκεί που λεν’ τραγούδια». Που σας πηγαίνουν;
Στις εκπομπές μου ουσιαστικά σκηνοθετώ ραδιοφωνικές ιστορίες. Δανείζομαι τραγούδια συναδέλφων μου, τα μοντάρω και κτίζω. Είμαι με τη κάμερα στον ώμο. Τα τραγούδια είναι τρίλεπτα σενάρια, μικρά φιλμ κι όταν ενωθούν πειστικά δημιουργούν μια ενδιαφέρουσα, νομίζω, ραδιοφωνική ιστορία.
Γνωρίζω οτι δεν μπορείτε να συνεργαστείτε αρμονικά με ένα συνθέτη εάν πρώτα δεν έχετε συναναστραφεί κοινωνικά, δεν έχετε ταιριάξει. Αυτό μου φέρνει στο μυαλό τη δύσκολη συζήτηση που έχει προκύψει τους τελευταίους μήνες σχετικά με τον εάν πρέπει να διαχωρίζουμε τον καλλιτέχνη από το έργο του…
Υπάρχει μια ξεχωριστή συνύπαρξη, αυτή που θέλει το καλλιτεχνικό ήθος ενός δημιουργού να είναι ταυτόσημο με το κοινωνικό του ήθος. Όταν αυτό συμβαίνει είναι πράγματι υπέροχο. Όταν δεν συμβαίνει τα πράγματα μπερδεύουν. Είναι ένα αίνιγμα μάλλον άλυτο και μυστηριώδες. Ίσως γιατί η στιγμή που κάποιος δημιουργεί είναι η ίδια ένα μυστήριο, ένας σχεδόν άγνωστος κόσμος με απρόσμενους επισκέπτες. Κι εδώ ακριβώς έρχεται το ερώτημα. Είναι στιγμή σύγκρουσης ή στιγμή συμφιλίωσης του ανθρώπου με τον δημιουργό που κρύβει μέσα του; Κι άντε μετά από μια τέτοια συνθήκη να καταλάβει κανείς τι ακριβώς συμβαίνει.
Το δισκογραφικό τοπίο έχει αλλάξει δραματικά. Η Λίνα Νικολακοπούλου σε παλιότερη συνέντευξη μας, είχε σχολιάσει πως «κερδισμένοι βγαίνουν τελικά οι τραγουδοποιοί που με μια κιθάρα μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Αλλά έτσι σπάει η αλυσίδα του σμιξίματος». Το σμίξιμο μεταξύ συνθέτη και στιχουργού. Πως το αντιμετωπίζετε αυτό;
Έχει δίκιο η Λίνα. Η αλυσίδα του σμιξίματος είναι στοιχείο πολύτιμο για το τραγούδι. Και όχι μόνο. Όσο για τη δραματική αλλαγή στο δισκογραφικό τοπίο, αυτό όπως ξέρετε είχε και έχει πολύπλευρες συνέπειες για μας τους δημιουργούς. Κόπηκε ξαφνικά το ρεύμα μιας πολυκατοικίας και άφησε με ανοιχτούς λογαριασμούς τους ενοίκους. Παρόλα αυτά, τα όχι ευχάριστα, παραμένω ένας ενημερωμένος αισιόδοξος. Είμαστε, νομίζω, στη φάση της αυτορρύθμισης εμείς ο δημιουργοί. Με το πνευματικό δικαίωμα στα τάρταρα, με την αδιαφορία της πολιτείας για ό,τι μας έχει συμβεί- ήρθε και ο κορονοιός να κλείσει την πόρτα- εμείς γράφουμε τραγούδια, με σύμμαχο την πολύτιμη αγωνία μας.
Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento στις 16/5/2021
