Χτισµένος περί το 420-400 π.Χ. σε υψόµετρο 1.130 µέτρων, σε ένα ειδικά διαµορφωµένο πλάτωµα στη δυτική πλαγιά του όρους Κωτίλιο, εκεί που ανταµώνουν τα σηµερινά όρια των νοµών Ηλείας, Μεσσηνίας και Αρκαδίας, υψώνεται επιβλητικός ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα.
Μπορεί να µη συγκεντρώνει τον όγκο των επισκεπτών άλλων µνηµείων και αρχαιολογικών χώρων της χώρας, πρόκειται όµως για έναν από τους σπουδαιότερους και καλύτερα σωζόµενους ναούς του κλασικού κόσµου.
Οι Φιγαλείς, οι κάτοικοι της κοντινής αρκαδικής πόλης Φιγάλειας, λάτρευαν τον Απόλλωνα µε το προσωνύµιο Επικούριος, που σηµαίνει βοηθός, γιατί πίστευαν πως τους είχε βοηθήσει κατά τη διάρκεια του πολέµου τους µε τους Σπαρτιάτες τον 7ο αιώνα π.Χ. ή, κατά µια άλλη εκδοχή, επειδή βοήθησε να σταµατήσει η θανατηφόρα επιδηµία που είχε πλήξει την περιοχή κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεµο.
Οταν, δεκάχρονο παιδί, είχα πρωτοεπισκεφτεί την περιοχή είχα γοητευτεί από τη διαδροµή που είχαµε πάρει οδικώς ξεκινώντας από το µεσσηνιακό ∆ιαβολίτσι, ενώ είχα µείνει άναυδος αντικρίζοντας το µνηµείο να δεσπόζει πάνω στο βουνό. ∆εν ήξερα να εξηγήσω τους λόγους. Ούτε καταλάβαινα τις αρχιτεκτονικές πρωτοτυπίες του κτίσµατος που αποδίδεται στον Ικτίνο, τον αρχιτέκτονα που µαζί µε τον Καλλικράτη σχεδίασε τον Παρθενώνα. ∆εν νοµίζω να αναγνώριζα καν τον δωρικό ρυθµό που χαρακτηρίζει το µνηµείο εξωτερικά ούτε τον ιωνικό που επικρατεί στο εσωτερικό του. Ούτε ήξερα πως είναι το µοναδικό αρχαίο οικοδόµηµα που συγκεντρώνει στοιχεία και από τους τρεις αρχιτεκτονικούς ρυθµούς. Υποθέτω ότι ήταν κυρίως η µεγαλοπρέπεια και η θέση του στον χώρο, το γυµνό βραχώδες τοπίο που τον περιβάλλει και η αίγλη περασµένου µεγαλείου που εκπέµπει που µε είχαν εντυπωσιάσει τόσο.
Μερικά χρόνια αργότερα, το 1986, ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα, ο ναός µε το παλαιότερο κορινθιακό κιονόκρανο που βρέθηκε ποτέ, έγινε το πρώτο µνηµείο του ελλαδικού χώρου που συµπεριλήφθηκε στον κατάλογο µνηµείων της Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς της UNESCO.
Ο σηµερινός επισκέπτης, ο οποίος µπορεί να προσεγγίσει τον χώρο από τις επίσης πολύ γραφικές διαδροµές που προσφέρει τόσο ο δρόµος κατά µήκος του ποταµού Νέδα, που ξεκινά από το παραλιακό Θολό της Ηλείας, όσο και αυτός από την αρκαδική πλευρά της Μεγαλόπολης – Ανδρίτσαινας, αντικρίζει το µοναδικό µνηµείο καλυµµένο από το ειδικό στέγαστρο που τοποθετήθηκε το 1987 για να το προστατεύσει από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες και προβλέπεται να αποµακρυνθεί µετά την ολοκλήρωση των απαραίτητων εργασιών συντήρησης και αναστήλωσης.
Το ολιγόλεπτο βίντεο που προβάλλεται στον χώρο και το συµπληρωµατικό εποπτικό υλικό δίνουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τις εργασίες που πραγµατοποιούνται στο µνηµείο, για την ιστορία και τα χαρακτηριστικά του, καθώς και για τον γλυπτό του διάκοσµο και την περιπέτειά του: το βασικότερο διακοσµητικό στοιχείο του ναού ήταν η µαρµάρινη ζωφόρος που βρισκόταν πάνω από τους ιωνικούς ηµικίονες µες στον σηκό και σήµερα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Με συνολικό µήκος 31 µ., αποτελείται από 23 µαρµάρινες πλάκες, οι οποίες εντοπίστηκαν σε ανασκαφή αρχαιόφιλων επιστηµόνων το 1812 και φυγαδεύτηκαν από την Ελλάδα µε την άδεια του Οθωµανού διοικητή της Πελοποννήσου Βελή-πασά, ενέργεια που χαρακτηρίστηκε πράξη βανδαλισµού του µνηµείου, αντίστοιχη µε αυτή του λόρδου Ελγιν στον Παρθενώνα της Ακρόπολης των Αθηνών. Στις δώδεκα πλάκες της ζωφόρου, δηµιουργός της οποίας πιθανολογείται πως ήταν ο Παιώνιος που φιλοτέχνησε στην Ολυµπία το περίφηµο άγαλµα της Νίκης, απεικονίζεται η Αµαζονοµαχία και στις υπόλοιπες έντεκα η µάχη µεταξύ Λαπιθών και Κενταύρων.
Η επίσκεψη στον Επικούριο Απόλλωνα είναι µια σπάνια εµπειρία σε ένα µοναδικό µνηµείο. Ακόµη και χωρίς να έχει κάποιος ειδικές αρχιτεκτονικές ή ιστορικές γνώσεις. Και χωρίς φυσικά να χρειάζεται να πιστέψει στα µυθεύµατα του διαδικτύου περί δήθεν «περιστρεφόµενου γύρω από τον άξονά του ναού», προκειµένου, υποτίθεται, να βλέπει διαρκώς το ίδιο αστρικό σηµείο. Ο Επικούριος Απόλλων είναι µαγευτικός ακόµη κι αν δεν είναι µαγικός.
Ο Στάθης Γκότσης είναι ιστορικός στο υπουργείο Πολιτισμού.