Αναζητώντας την ενέργεια που συνδέει τους ανθρώπους µε τη φύση, τον κόσµο, αλλά και µε τον «άλλον» άνθρωπο µέσα και απέναντί µας, τον ξένο και διαφορετικό, µε τον οποίο καλούµαστε να συνυπάρξουµε και να συνοµιλήσουµε, η Οµάδα Σηµείο Μηδέν συνεχίζει την ερευνητική της εργασία πάνω στο έργο του Φραντς Κάφκα δραµατοποιώντας το διήγηµά του «Αναφορά για µια ακαδηµία». Συναντήσαµε τον σκηνοθέτη Σάββα Στρούµπο για να συζητήσουµε τα του καφκικού σύµπαντος και τα της ανθρώπινης κατάστασης.
Από το 2009 που είδα την παράσταση της οµάδας σας «Στη σωφρονιστική αποικία» του Φραντς Κάφκα στα κρατητήρια της Κοραή και µέχρι σήµερα µε την «Αναφορά για µια ακαδηµία» πώς εξελίσσεται η έρευνά σας πάνω στον συγγραφέα;
Βλέπω τον Κάφκα ως τραγικό του 20ού αιώνα. Το έργο του γεννιέται µέσα από ένα βαθιά αγωνιώδη στοχασµό πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση, όπως αυτή αποτυπώνεται σε µια µεταβατική εποχή προσδοκιών και προδοσιών, πολέµων και επαναστάσεων. Σήµερα η ιστορική συγκυρία είναι τελείως διαφορετική από την εποχή που έζησε και έγραψε ο Κάφκα, ωστόσο κανένα από τα ζητήµατα που καθόρισαν εκείνη την περίοδο δεν έχει κλείσει, µάλλον τίθενται όλα µε πιο έντονο και κατεπείγον τρόπο. Την αίσθησή µου για την κίνηση του υλικού στο καφκικό τοπίο την εκφράζω ως εξής: στον Κάφκα η ενέργεια που συσσωρεύεται στον πυρήνα του υλικού είναι τέτοιας έντασης που νοµίζεις ότι θα έχουµε την έκρηξη ενός τραγικού πάθους. Την τελευταία στιγµή όµως το υλικό αυτοαναιρείται και εκφράζεται σαρκαστικά, µε χιούµορ. Αυτή η φράση αποτυπώνει και την εξέλιξη της έρευνάς µας πάνω στον συγγραφέα.
Τι κάνει το διήγηµα «Αναφορά για µια ακαδηµία», έργο του 1917, επίκαιρο σήµερα;
Το ζήτηµα της φυσικοποίησης του ανθρώπου και του εξανθρωπισµού της φύσης, για να χρησιµοποιήσω τα λόγια του Μαρξ. Ο Κάφκα µας προσκαλεί και µας προκαλεί µε τρόπο αγωνιώδη και σαρκαστικό να σκεφτούµε εκ νέου τη σχέση µας µε τη φύση, αλλά και τη σχέση µας µε τη δική µας ιδιαίτερη φύση. Πόση ακόµη καταστροφή, κανονικοποίηση, εκµετάλλευση; Πόσος ακόµη βίαιος εξανθρωπισµός της φύσης; Εχω την αίσθηση πως το κείµενο είναι πολύ πιο επίκαιρο σήµερα από ό,τι στην εποχή που γράφτηκε. Τόσο η απειλή της κλιµατικής καταστροφής όσο και της καταστροφής του ανθρώπινου µες στον άνθρωπο είναι πλέον ζητήµατα που τίθενται µε τον πιο άµεσο τρόπο. Είναι χρέος της τέχνης να τα αναδείξει.
Στο σηµείωµά σας έχετε την εξής αποστροφή: «Να αφηγηθούµε την ιστορία του βίαιου εξανθρωπισµού της ζωικής ενέργειας του κάθε ανθρώπου, κατά βάση του ίδιου µας του εαυτού». Σε αυτό αναφέρεται τελικά η ιστορία του πιθήκου Ρότπετερ;
Οπως προανέφερα, αυτό που διακυβεύεται στο διήγηµα είναι διττό: καταστροφή της φύσης και καταστροφή του ανθρώπινου µες στον άνθρωπο. Κατ’ επέκταση, η διαδικασία του βίαιου εξανθρωπισµού είναι αναπόσπαστο µέρος τους. Οσο το άτοµο βιώνει την εκπαίδευση ως πειθάρχηση, την ένταξη στην κοινωνία ως καταπίεση, τη σχέση µε τον εαυτό του ως ανυπόφορη και µε τον άλλον άνθρωπο ως αδύνατη, τη συνύπαρξη µε τη φύση ως αδιάφορη, ο κύκλος των πολλαπλών µορφών απο-ανθρωποποίησης του ανθρώπου δεν θα κλείσει.
Βέβαια, αυτή η διαδικασία είναι το αποτέλεσµα µιας ολόκληρης εποχής ανθρωπολογικής κρίσης και ιστορικού µηδενισµού, µιας εποχής που αδυνατεί να βρει για τον εαυτό της µια χειραφετητική προοπτική. Πιστεύω ότι σε ένα τέτοιο ηφαιστειογενές τοπίο, η τέχνη µπορεί και πρέπει να δείχνει τις διαδροµές της χειραφέτησης, να λειτουργεί ως οδοδείκτης, αν θέλετε.
Τι άλλο µπορεί να συµβολίζει;
Πιστεύω πως η βασική προβληµατική του κειµένου όπως την εκφράζουµε εδώ αντανακλά την κατάσταση κάθε ανθρώπου ή οµάδας ανθρώπων που για τον οποιονδήποτε λόγο βρίσκονται στο περιθώριο και θεωρούνται ξένοι ή και επικίνδυνοι. Αν για παράδειγµα δούµε τον λόγο της άκρας ∆εξιάς στην Ευρώπη και τη χώρα µας όταν αναφέρεται σε πρόσφυγες, τους χαρακτηρίζει «πολιτισµικά ξένους» και µιλάει για «πόλεµο πολιτισµών». Πόσο κοντά στον πυρήνα του κειµένου είµαστε;
Ο Νίκολας Μάρεϊ γράφοντας τη βιογραφία του Κάφκα το 2004 προτείνει ότι η «Αναφορά» αποτελεί µια σάτιρα πάνω στην αφοµοίωση των Εβραίων στη δυτική κουλτούρα. Βρίσκετε εσείς µια τέτοια ανάγνωση στο έργο;
Ο Κάφκα ήταν Εβραίος και µάλιστα ένας Εβραίος ο οποίος εξαναγκάστηκε από τον ίδιο του τον πατέρα να απωθήσει την εβραϊκή του ρίζα, κάτι στο οποίο ο ίδιος αντιστάθηκε. Το δράµα των Εβραίων αναπόφευκτα διαπερνά το έργο και τη σκέψη του. Ωστόσο πιστεύω ότι µπορεί ο Κάφκα να έχει στα έργα του ένα συγκεκριµένο σηµείο εκκίνησης, όπως π.χ. η αφοµοίωση των Εβραίων, εφόσον όµως ξεκινήσει να γράφει, το υλικό απειρίζεται, γίνεται κάτι µεγαλύτερο.
Κατά πόσο είναι ελεύθερος ο άνθρωπος σήµερα σε µια κοινωνία που τον θέτει, εκ γενετής σχεδόν, σε ένα συγκεκριµένο κανονιστικό πλαίσιο;
Στο διήγηµα ο Ρότπετερ θέτει διαρκώς το δίληµµα «διέξοδος ή ελευθερία» και επιµένει «δεν ήθελα ελευθερία, παρά µόνο µία διέξοδο». Πράγµατι, πόσο ελεύθερη µπορεί να είναι η χειµαζόµενη από µια τόσο βαθιά κρίση του υπάρχοντος ανθρωπότητα; Αν υπάρχει ελπίδα, αυτή βρίσκεται στη ρήξη µε το υπάρχον από κάθε άποψη.
Πώς αισθάνεστε ως πολίτης ενός «επιτελικού» και άκρως αποτελεσµατικού –σύµφωνα τουλάχιστον µε τα συστηµικά ΜΜΕ– κράτους;
Είτε το κράτος λέγεται «επιτελικό» είτε όπως αυτό θέλει, παραµένει κράτος, άρα πηγή όλων των δεινών. Οσο το συντοµότερο απαλλαχθούµε από αυτό τόσο το καλύτερο.
INFO
H «Αναφορά για μια ακαδημία» επιστρέφει στη σκηνή του θεάτρου Αττις – Νέος Χώρος από τις 11/2 (Παρασκευή έως Κυριακή)
*H συνέντευξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento στις 7/2/2022
Γιώργος Μεράντζας: «Είμαι 70 χρόνων και νιώθω τέτοια οργή σαν να είμαι 16» [Συνέντευξη]
