Ο διάσημος φιλόσοφος Ζαν-Ζακ Ρουσσώ είναι πιο επίκαιρος από ποτέ. Οι αλλεπάλληλες εκδόσεις του έργου του αποδεικνύουν τον κρίσιμο ρόλο του ως ριζοσπάστη στοχαστή και συγγραφέα.
Προλαβαίνοντας τον Φρόιντ ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (1712-1778) θα καταγγείλει τον πολιτισμό ως πηγή δυστυχίας και προαναγγέλλοντας τον Μαρξ θα στιγματίσει την ατομική ιδιοκτησία ως απαρχή κάθε αδικίας. Τα σήματα κινδύνου που ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα απευθύνει προς την ανθρωπότητα ο φιλόσοφος αντηχούν σήμερα σε καινούργιους τόνους. Οι παθιασμένες προειδοποιήσεις του για τις συνέπειες της απομάκρυνσης από τη φύση προσλαμβάνουν νέα οξύτητα μπροστά στη σφοδρή κλιματική αλλαγή. Η επέλαση των απολυταρχικών καθεστώτων εντάσσει σε νέα πολιτική προοπτική την «Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους». Η απώλεια της αθωότητας, που καταλαμβάνει κεντρική θέση στην παιδαγωγική του διατριβή «Αιμίλιος ή περί αγωγής», αποτελεί αντικείμενο σύγχρονων εκπαιδευτικών προσεγγίσεων. Το «Κοινωνικό συμβόλαιο» ανακτά την πλήρη δυναμική του απέναντι στην εντεινόμενη θεσμική διαφθορά και την ανεξέλεγκτη κυριαρχία της πλουτοκρατικής ολιγαρχίας.
Ο «πράσινος» διαφωτιστής
Η φυσιολατρία του Ρουσσώ ανιχνεύεται στη μορφωμένη ελίτ που ήδη από τον 17ο αιώνα μοιάζει να συμμερίζεται, έστω και επιφανειακά, την πεποίθηση του Σαίξπηρ ότι ζώντας κανείς στην εξοχή «ανακαλύπτει γλώσσες στα δέντρα, βιβλία στα ρυάκια, κηρύγματα στις πέτρες». Οι «Αρκάδες βοσκοί» του Πουσέν αποτελούν συμβολικό σημείο εκκίνησης για την επανεύρεση των αξιών που στηρίζονται στο φυσικό κάλλος και οι δεκάδες αρκαδικοί όμιλοι που ιδρύθηκαν, υιοθετώντας μαζί με τον ζωγράφο το γνωστό επίγραμμα «Et in Arcadia Ego», πιστοποιούν την απήχηση του νέου ρεύματος.
Ο Ρουσσώ βέβαια δεν είναι άμοιρος της υποψίας πως οι ιδέες αυτές παίρνουν μια ειρωνική απόχρωση καθώς αναπτύσσονται στα περουκοφόρα και μωροφιλόδοξα κοσμικά σαλόνια που ο ίδιος αποστρέφεται. Γνωρίζει ότι, ακόμη και στις ειλικρινέστερες απόπειρες αναστάσεως μιας αυθεντικής Αρκαδίας με ροδομάγουλες χωριατοπούλες και όμορφους βοσκούς, τα αποτελέσματα του επιστροφικού ρομαντισμού είναι λειψά. Αντιλαμβάνεται εγκαίρως πως η οραματική κίνηση προς τον δεσμό εδεμικής φύσης και μακάριας αθωότητας θα παραμείνει άπιαστη ουτοπία, εφόσον δεν εδράζεται πειστικά στις έμπρακτες αρχές ενός νέου πολιτικού δικαίου. Προς τα εκεί λοιπόν κατατείνει η συγγραφική του δραστηριότητα και στα ερωτήματα που διεγείρει οφείλεται η έκδηλη αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος που μαρτυρείται από τις αλλεπάλληλες επανεκδόσεις των έργων του.
Εκδόσεις στα ελληνικά
Χαρακτηριστικό δείγμα της στρατηγικής του Ρουσσώ αποτυπώνεται στη «Νέα Ελοΐζα» που κυκλοφόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση της Εφης Κορομηλά. Ακολουθώντας τον τύπο του επιστολικού μυθιστορήματος αλλά και ανανεώνοντας την τεχνική του, ο Ρουσσώ περιγράφει την εξέλιξη της σχέσης κάποιου ζευγαριού, ενός νεαρού οικοδιδασκάλου και της ακόμη νεότερης μαθήτριάς του, όπως ακριβώς και στη μεσαιωνική ιστορία της Ελοΐζας και του Αβελάρδου. Με όχημα την ερωτική τους επιστολογραφία, στην οποία συμπεριλαμβάνονται και αρκετά πρόσωπα του φιλικού και συγγενικού περιβάλλοντος των εραστών, ο φιλόσοφος προχωρά στην ανατομία των σαθρών εθιμικών συμβάσεων της εποχής και εξεγείρεται απέναντι στην κοινωνική υποκρισία που ευνοεί τα συμβατικά δεσμά του γαμήλιου βίου ενώ καταδικάζει την αθωότητα κάθε πηγαίου αισθήματος.
Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται και «Οι ονειροπολήσεις ενός μοναχικού περιπατητή», το ακροτελεύτιο έργο του Ρουσσώ που βγήκε από τις εκδόσεις Printa με την ίδια μεταφράστρια, όπως επίσης από τις εκδόσεις Δώμα σε μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή με τον εύστοχο τίτλο «Ρεμβασμοί του μοναχικού περιπατητή». Πρωτεύουσα σε ολόκληρη τη σταδιοδρομία του καταδιωγμένου διαφωτιστή, αλλά βασιλεύουσα εδώ είναι η πάντοτε αντίρροπη σχέση του μεμονωμένου προσώπου-ατόμου και της οργανωμένης κοινωνίας, όπως εγγράφεται στο φόντο της σύγκρουσης αστικού βίου και υπαίθριας νοσταλγίας. Ετσι θεμελιώνονται η αντιδιαστολή μεταξύ του νομοθετημένου πολιτισμού και της αυτοδίκαιης φύσης και η πεποίθηση ότι μόνο με την επιστροφή στον πράσινο κόσμο η ανθρωπότητα θα λυτρωθεί από τα δεινά της. Ενα αίτημα που, με την αυτονόητη δραματική επικαιρότητα την οποία έχει αποκτήσει στις μέρες της αποχαλίνωσης του μεταβιομηχανικού καπιταλισμού, τοποθετεί τον Ρουσσώ στο επίκεντρο της σχετικής προβληματικής.
