Ο πρωτοπόρος εικαστικός Ιάσονας Μολφέσης (1925-2009)-Η κόρη του Ειρήνη Μολφέση μιλάει στο Docville

Η κόρη του Ιάσονα Μολφέση, Ειρήνη Μολφέση, μιλάει στην Αφροδίτη Ερμίδη για το έργο και τη ζωή του γλύπτη και ζωγράφου με αφορμή την έκθεση στην γκαλερί Kalfayan.

H πρώτη μεγάλη έκθεση μετά τον θάνατο του Ιάσονα Μολφέση το 2009 θα φιλοξενηθεί από τις 20 Ιανουαρίου στην γκαλερί Kalfayan στο Κολωνάκι. Παρόλο που υπήρξε πολύ σημαντικός Έλληνας μεταπολεμικός ζωγράφος και γλύπτης, ο Μολφέσης είχε πραγματοποιήσει ελάχιστες εκθέσεις στην Ελλάδα. Εκτός βέβαια του ότι πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στο Παρίσι, ο λόγος, όπως εξηγεί η κόρη του Ειρήνη Μολφέση (πρόεδρος της Πανελλήνιας Φιλοζωικής Ομοσπονδίας) μιλώντας στο Documento, ήταν το ακατάπαυστο πάθος του για δημιουργία και το μειωμένο ενδιαφέρον του για τη δημόσια έκθεση του έργου του. «Ήταν πολύ απασχολημένος με το να δημιουργεί. Δούλευε σαν μυρμήγκι· δεν έχω συναντήσει ξανά άνθρωπο να δουλεύει έτσι. Όσα χρόνια τον θυμάμαι στο Παρίσι, στην Ελλάδα, στο εργαστήριό του στην Αίγινα, έμπαινε το πρωί και έβγαινε το βράδυ».

Μια παρανόηση και απαγγελίες στον Εμφύλιο

Με την παρούσα έκθεση η γκαλερί Kalfayan θα αναδείξει το πρωτοποριακό και σημαντικό εικαστικό έργο του, με στόχο την ανάδειξη του καλλιτεχνικού κληροδοτήματός του και τη σημασία του για τον μοντερνισμό διεθνώς. Τα έργα που θα δούμε τα καλλιτέχνησε από το 1960 έως το 2000, ζωγραφικά και ανάγλυφα. Ο ίδιος υπήρξε μεταξύ των πρωτοπόρων καλλιτεχνών της γενιάς του που γοητεύτηκαν από την τεχνολογία της εποχής τους και κυρίως από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Γύρω στο 1960 αρχίζει να ενσωματώνει στα έργα του την κωδικοποιημένη γλώσσα των πρώτων ηλεκτρονικών υπολογιστών, συνδυάζοντας τις μαύρες κουκίδες των διάτρητων ταινιών του τηλέτυπου (telex) με τη δική του χειρονομιακή γραφή.

«Εικαστικά τον ενδιέφερε πολύ η τοποθέτηση των διατρήσεων, που μπορεί να φαινόταν τυχαία, ωστόσο υπήρχε μια γλώσσα από πίσω. Δημιουργούσε ένα τοπίο. Τα προηγούμενα έργα του πριν από το telex έτσι κι αλλιώς είχαν αυτή την αφηρημένη γραφή. Δηλαδή ενώ στην αρχή ζωγράφιζε ένα τοπίο, στη συνέχεια το εξέλισσε σε πιο αφαιρετικό: μια τελεία, μια γραμμή. Αρχισε λοιπόν να παντρεύει, να ζωγραφίζει από πάνω. Και στη συνέχεια τις διατρήσεις άρχισε να τις κάνει τρισδιάστατες – πάντα στη ρίζα των ανάγλυφών του υπάρχουν οι ταινίες». Μεταφέροντας σε σφυρήλατο μολύβι το σύστημα των σκούρων στιγμών, των οπών και των λευκών επιφανειών των ταινιών του ηλεκτρονικού υπολογιστή, ο Μολφέσης δημιουργεί τα πρώτα του ανάγλυφα. Αξιοποιώντας υλικά όπως ο πολυεστέρας, ο γύψος, το μέταλλο, τα φύλλα αλουμινίου ή μόλυβδου, επεξεργάζεται και εξελίσσει τις φόρμες που δημιουργούνται.

Υπάρχει μια ιδιαίτερη ιστορία πίσω από τη γέννηση του Ιάσονα Μολφέση. Για πολλά χρόνια ο ίδιος πίστευε ότι είχε γεννηθεί το 1922 στην Κωνσταντινούπολη, «στην πορεία όμως η μητέρα του του αποκάλυψε ότι γεννήθηκε στην Αθήνα το 1925. Αυτή η αποκάλυψη του άλλαξε την αντίληψη που είχε για τον εαυτό του. Τον θυμάμαι να μου λέει ότι πάντα αισθανόταν πιο μικρός και πιο αδύναμος στο σχολείο, στα αθλήματα, στον στρατό» θυμάται η Ειρήνη Μολφέση.

Το διάστημα 1941-46 σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με δασκάλους τους Κ. Παρθένη, Δ. Μπισκίνη και Ε. Θωμόπουλο, φοιτώντας παράλληλα στη Νομική Σχολή Αθηνών. Τελειώνοντας έκανε τη στρατιωτική του θητεία εν μέσω εμφύλιου πολέμου στη βόρεια Ελλάδα. Οταν του δινόταν η ευκαιρία πήγαινε σε μοναστήρια να ζωγραφίσει αναζητώντας ένα πνευματικό αντίβαρο στην αγριότητα του Εμφυλίου. «Ο πατέρας μου ήταν αριστερός στις πεποιθήσεις του, χωρίς όμως να είναι ενταγμένος· ήταν πάντα ατίθασος. Θυμάμαι χαρακτηριστικά τις διηγήσεις για τις εμπλοκές με τους στρατιώτες του ΔΣΕ. Την ημέρα αντάλλαζαν πυροβολισμούς με τους αντάρτες και μες στη νύχτα οι μεν σε έναν λόφο, οι δε απέναντι απήγγειλαν θεατρικά έργα συνήθως» λέει η κόρη του.

Από το Παρίσι στην Αθήνα του μικροαστισμού

Το 1950 έφυγε για το Παρίσι όπου ήρθε σε επαφή με τα νέα ρεύματα της αφηρημένης τέχνης και του αφηρημένου εξπρεσιονισμού και έζησε από κοντά τις διεθνείς καλλιτεχνικές ζυμώσεις και εξελίξεις. Τα πρώτα του έργα (1950-70) ήταν κυρίως ζωγραφικά, εξπρεσιονιστικά, με χρωματική λιτότητα. Στη συνέχεια πέρασε στα τρισδιάστατα έργα και άρχισε να φιλοτεχνεί εγκαταστάσεις. Μάλιστα ο τότε υπουργός Πολιτιστικών Υποθέσεων της Γαλλίας, ο συγγραφέας Αντρέ Μαλρό, είχε θεσπίσει νόμο σύμφωνα με τον οποίο το 1% του προϋπολογισμού κάθε δημόσιου κτιρίου πήγαινε στη δημιουργία ενός έργου τέχνης.

«Ο πατέρας μου συνεργάστηκε με αρχιτέκτονες και δημιούργησε σε διάφορα μέρη στη Γαλλία μεγάλες εγκαταστάσεις, διαμόρφωσε εξωτερικούς χώρους σχολείων ή κτιριακών συγκροτημάτων. Ήταν μεγάλα γλυπτά ενταγμένα στον χώρο, που είχαν και λειτουργικότητα – μπορούσες να περπατήσεις ανάμεσά τους, να καθίσεις πάνω τους, να παίξεις με αυτά. Δεν τα έχω δει εδώ και δεκαετίες· σίγουρα θα τα αναζητήσω να δω σε τι κατάσταση βρίσκονται».

Το σπίτι τους στο Παρίσι όπου μεγάλωσε η Ειρήνη Μολφέση παρέμεινε για χρόνια σημείο συνάντησης διανοούμενων και καλλιτεχνών. Ο Αξελός, ο Παπαϊωάννου, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Πράσσινος, ο Κουλεντιανός, ο Ξενάκης, ο Μόραλης, ο Φραγκιάς, ο νομπελίστας Κλοντ Σιμόν είναι μερικοί μόνο από όσους απεικονίζονται στο πλούσιο φωτογραφικό αρχείο του Μολφέση. «Ηταν πολύ ζωντανό σπίτι  με συνεχές πηγαινέλα συναρπαστικών ανθρώπων. Οι συζητήσεις είχαν πάντα τον άνθρωπο στο επίκεντρό τους, τις ηθικές αξίες, την ελευθερία, την τέχνη, τα μεγάλα κοινωνικά θέματα, τη διεθνή πολιτική… Είχαν κάτι το αναγεννησιακό τώρα που το σκέφτομαι».

Το 1988 ο Μολφέσης επέστρεψε στην Ελλάδα ως καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Θεσσαλονίκης. Το 1991 ωστόσο γύρισε στο Παρίσι για ακόμη μια δεκαετία προτού εγκατασταθεί οριστικά στην Ελλάδα. Τη ρωτώ για την Ελλάδα που βρήκε ο πατέρας της τότε. «Η αλήθεια είναι ότι έβρισκε κάπως καταπιεστικό το κλίμα, τον μικροαστισμό της Ελλάδας, με την έννοια της έλλειψης ανοίγματος προς τα διεθνή πράγματα. Γιατί δεν τον ενδιέφερε η ελληνικότητα – ούτε η τέχνη του ήταν ελληνική· ήταν πάντα σε επαφή με τα διεθνή ρεύματα. Αγαπούσε την Ελλάδα, το φως της, τους φίλους του. Ήταν συναισθηματικά δεμένος αλλά τον στένευε κιόλας και αυτό ελπίζω να μην ακούγεται προσβλητικό». 

Αξίζει να αναφέρουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σχετικά με την αντιμετώπιση του έργου του Μολφέση. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 η Ελληνική Βιομηχανία Όπλων του ανέθεσε την κατασκευή ενός γλυπτού μεγάλων διαστάσεων (8,80 μ. μήκος Χ 1,20 μ. ύψος). Με το κλείσιμο της ΕΒΟ χάθηκαν τα ίχνη της εικαστικής εγκατάστασης. Όταν η κόρη του άρχισε να αρχειοθετεί το έργο του ήρθαν σε επαφή μαζί της κάποιοι που βρήκαν την εγκατάσταση παρατημένη σε μια αυλή με μπάζα και την ενημέρωσαν πως την είχαν διασώσει. «Με μεγάλη ταραχή πήγα να τα δω. Αυτό που αντίκρισα ήταν σοκαριστικό. Τα έργα ήταν ανάγλυφα, φτιαγμένα από πολυεστέρα αναμειγμένο με σκόνες διάφορων μετάλλων που το καθένα αντανακλούσε το φως διαφορετικά, μια ειδική τεχνοτροπία του πατέρα μου. Τα βρήκα καθαρισμένα και… φρεσκοβαμμένα. Στην πραγματικότητα είχε γίνει ζημιά, η οποία δεν ξέρω αν μπορεί να αποκατασταθεί. Ωστόσο οι άνθρωποι πίστευαν πως έκαναν ό,τι καλύτερο και το έκαναν με σεβασμό και χαρά και μου το έδειξαν με μεγάλη περηφάνια. Τους ευχαρίστησα, δεν είπα τίποτε. Εκείνη την ώρα σκέφτηκα τι θα έκανε εάν τα έβλεπε ο πατέρας μου έτσι βαμμένα και μου ήρθε η εικόνα του να γελάει… είχε πολύ ωραίο γέλιο. Θέλω να τονίσω ότι τους ευχαριστώ και με έχει συγκινήσει η προσπάθειά τους». 

*Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento στις 16/1/2022