Μια συζήτηση με τον Αρη Μπινιάρη και τους ηθοποιούς της παράστασης «Προμηθέας» που ακροβατεί μεταξύ του αρχαίου μύθου και της σύγχρονης ιστορίας.
Ο Προμηθέας βρίσκεται έγκλειστος σε ένα λευκό κελί. Οι εκπρόσωποι των θεσμών και οι «ειδικοί» επιχειρούν να τον νουθετήσουν για να συμμορφωθεί. Η χρήση της μάσκας γίνεται το κεντρικό μοτίβο πάνω στο οποίο χτίζεται η παράσταση, τα σώματα συνομιλούν με τον ήχο της φωνής και οι στίχοι του ράπερ Αγνωστου Χειμώνα ενσωματώνονται στην αφήγηση. Με αυτή την εκδοχή του «Προμηθέα» αναμετριέται ο Αρης Μπινιάρης, που υπογράφει το κείμενο και τη σκηνοθεσία, σε μια παράσταση που απεικονίζει μια σύγχρονη δυστοπία. Συναντηθήκαμε με τους ηθοποιούς και τον σκηνοθέτη στο θέατρο Γκλόρια και μιλήσαμε για τη σκοτεινή διάσταση του έργου αλλά και τη λυτρωτική γοητεία του μύθου.
Ο Αρης Μπινιάρης μετά την πρόσφατη αναμέτρησή του με τον «Προμηθέα δεσμώτη» του Αισχύλου (Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2021) επιστρέφει στο έργο επιχειρώντας μια σύγχρονη απόδοση και μεταφορά. «Επέλεξα να τοποθετήσω τη δράση της παράστασης σε ένα λευκό κελί μιας φυλακής υψίστης ασφαλείας στο πλαίσιο ενός καθεστώτος με απολυταρχικά χαρακτηριστικά. Η αμεσότητα των στίχων του Αγνωστου Χειμώνα και ο τρόπος που συνομιλούν με το συναίσθημα μου έδωσαν την ευκαιρία να ανοίξω μ’ αυτό τον τρόπο τα ζητήματα της οργής, της θλίψης, της ταραχής και της αγωνίας για όσα συμβαίνουν κοινωνικά και υπαρξιακά. Ο Προμηθέας είναι φυλακισμένος επειδή έχει αντιταχθεί σ’ αυτό το καθεστώς. Τα πρόσωπα της φυλακής –όπως ο εισαγγελέας και ο ψυχίατρος– προσπαθούν να τον πείσουν να ομολογήσει την ενοχή του» επισημαίνει.
Οι συνειρμοί με τη σημερινή εποχή και η συζήτηση σε σχέση με αυτό το κομμάτι είναι αναπόφευκτα. «Η παράσταση όπως και τα τραγούδια λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα και αγγίζουν κοινωνικά, πολιτικά και υπαρξιακά ζητήματα. Οι ερμηνείες του έργου είναι ανοιχτές για τον καθένα αλλά και πολύ σαφείς. Η διαφορετικότητα, η απομόνωση, η κοινωνική μοναξιά, τα αδιέξοδα που γεννιούνται αναδεικνύονται μέσα από το κείμενο και ανοίγουν ερωτήματα και προβληματισμούς. Η εξουσία φροντίζει να κατευθύνει και να μανιπουλάρει τους ανθρώπους που δεν πειθαρχούν μέσω του κράτους, των θεσμών και της οικογένειας».
Ο επαναστατημένος ήρωας
Ο Προμηθέας είναι το σύμβολο της αντίστασης, ο άνθρωπος που οικειοθελώς συναινεί να μπει σε αυτήν τη μεγάλη δοκιμασία. Ο Μιχάλης Βαλάσογλου μιλάει για τον χαρακτήρα και την ποιητική του ρόλου που υποδύεται. «Αντλώντας τη σκέψη μου από τον μύθο, ο Προμηθέας είναι αυτός που έχει τολμήσει να κάνει ένα μεγάλο δώρο στον άνθρωπο και να εναντιωθεί στον Δία, ο οποίος συμβολίζει την έννοια της αρχής και της εξουσίας. Είναι έτοιμος να δεχτεί τις επιπτώσεις της επιλογής του. Τον παροτρύνουν όμως να συνθηκολογήσει για να μη δεχτεί τις συνέπειες, για να μην πονέσει και να μη βασανιστεί. Η επιλογή που του προσφέρεται όμως είναι να παραδώσει κάθε έννοια επιλογής και απόφασης ως ελεύθερο υποκείμενο. Αυτά τα υπέροχα ποιητικά λόγια είναι γεμάτα με εικόνες από στοιχεία της φύσης που ακούγονται σαν θρόισμα, σαν άνεμος, σαν ύλη φλεγόμενη. Απέναντι στα λόγια της εξουσίας και των εκπροσώπων των θεσμών –που ο λόγος τους είναι επιτηδευμένος, στεγνός και κυνικός– ο λόγος του Προμηθέα είναι η ίδια η φύση που ξεχύνεται σε ένα ρυθμό που “καλπάζει” σαν χείμαρρος. Ως τέτοια μορφή εμφανίζεται, είναι σαν να… φυτρώνει από τη γη αυτός ο χαρακτήρας. Ετσι τουλάχιστον τον φαντάζομαι».
Η μάσκα ως βαρόμετρο
Η χρήση της μάσκας λειτουργεί ως κεντρικό κομμάτι και βαρόμετρο της παράστασης. «Χρησιμοποιούμε ένα διεσταλμένο ρεαλισμό. Οι μάσκες της Μάρθας Φωκά συμπυκνώνουν και αποκρυσταλλώνουν μια έντονη στιγμή, μια κορύφωση του κάθε χαρακτήρα. Στη γλυπτική της μάσκας αποτυπώνεται ένας οδηγός. Αυτό το στοιχείο καθρεφτίζεται και στον ρυθμό της ομιλίας, στο πώς αναπνέουν και ζουν οι χαρακτήρες πάνω στη σκηνή. Ο λόγος, η μάσκα, το σώμα, η μουσική και η ρεαλιστική σκηνογραφία βρίσκονται σε διαρκή διάλογο» τονίζει ο Μιχάλης Βαλάσογλου.
Η Βάσω Καβαλιεράτου υποδύεται την ψυχίατρο και τη μητέρα του Προμηθέα. «Μας ενδιέφερε η επαφή με το τραύμα, η ψυχαναλυτική διάσταση του έργου. Η ψυχίατρος είναι εκπρόσωπος της εξουσίας που προσπαθεί με χειριστικό και υπόγειο τρόπο να μεταπείσει τον Προμηθέα να δει τα πράγματα διαφορετικά και να υποταχθεί. Ολα όσα κάνει, οι επιλογές και οι αγώνες του, αποδίδονται από εκείνη σε μια δική του ανεπάρκεια. Του φυτεύει τεχνηέντως τον σπόρο της ελαττωματικότητας και τον βάζει σ’ αυτό το μοτίβο. Εκρήγνυται μόνο όταν καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να πάρει αυτό που θέλει. Η μητέρα είναι επίσης ένας χαρακτήρας που επιχειρεί να συνετίσει με διαφορετικό τρόπο. Είναι μια σκληρή παράσταση που απεικονίζει μια δυστοπία, όμως ενώ το θέμα και η εποχή είναι σκοτεινά –σε μια τέτοια εποχή ζούμε και σήμερα–, το κείμενο με υπόγειο τρόπο λυτρώνει τον θεατή. Υπάρχει κάτι ελπιδοφόρο στην αντίσταση του ήρωα και την επιλογή του να μη συμβιβαστεί».
Από τον ναζισμό στα λευκά κελιά
Ο Αυγουστίνος Κούμουλος φέρνει στο μυαλό του τη φράση του Χρόνη Μίσσιου: «Οταν κατάλαβα ότι δεν μπορώ να αλλάξω το σύστημα, προσπάθησα να μην αλλάξει το σύστημα εμένα». Μιλήσαμε για τον αγώνα του Προμηθέα να μην αφομοιωθεί και η συζήτηση έφτασε στον κατακερματισμό της σύγχρονης πραγματικότητας και τον καταιγισμό γνώσης και επιλογών. «Η άμεση πρόσβαση στην οποιαδήποτε πληροφορία και την πλασματική επιλογή είναι τελικά υπαρκτή ή κάποιος άλλος στο τέλος αποφασίζει για μας; Μια σειρά από γνώμες φτάνουν στα αυτιά μας ως ειδήσεις και τα όρια μπερδεύονται στις προσωπικές μας αποφάσεις και στάσεις. Δεν είναι ένα δογματικό κείμενο που κουνάει το δάχτυλο, αλλά ανοίγει θέματα και μας κάνει να αναρωτηθούμε» τονίζει. Η Μαρία Μαντά που υποδύεται την κρατούμενη προσθέτει: «Στη σύγχρονη εποχή υποτίθεται ότι όλα επιτρέπονται, όμως ποια είναι στ’ αλήθεια η επιλογή να μην ακολουθήσουμε τα επιβεβλημένα πρότυπα;».
Ο Αρης Μπινιάρης έχει αντλήσει στοιχεία από τον ευρύτερο μύθο του Προμηθέα και από το έργο του Αισχύλου. «Για την έρευνα εστίασα σε περιόδους της σύγχρονης ιστορίας σε σχέση με τη ναζιστική Γερμανία, βούτηξα στις αίθουσες πειραμάτων που πραγματοποιούνταν πάνω σε ευπαθείς ομάδες της εποχής, εστίασα σε ανθρώπους που βρίσκονταν σε συνθήκες κράτησης και σε μοντέρνες φυλακές, μελέτησα σύγχρονους τρόπους ανάκρισης που αποκαλούνται “βελτιωμένες τεχνικές”. Αναζήτησα υλικό σε τέτοιες περιοχές. Επειδή έχω ζήσει στη μεταπολίτευση αισθάνομαι ότι όλη μας η υπαρξιακή μοναξιά και αγωνία αποτυπώνεται στα τραγούδια του Αγνωστου Χειμώνα».
Στην παράσταση υπάρχουν αντιστοιχίες μεταξύ των προσώπων και του μύθου του Αισχύλου. «Το Κράτος και η Βία στην παράστασή μας είναι ο εισαγγελέας και η ψυχίατρος. Αντί για την Ιώ που βασανίζεται από τους θεούς, παρουσιάζεται μια συγκρατούμενη συντρόφισσα του Προμηθέα. Η παράσταση ανήκει στο είδος του μεταδραματικού θεάτρου. Ο Προμηθέας είναι ένας σκοτεινός και σκληρός μύθος, δεν παύει όμως να είναι ειλικρινής, αφού επιβεβαιώνεται διαρκώς μες στην Ιστορία. Η επαφή με τον δυστοπικό και σκοτεινό κόσμο δεν κρύβει την πραγματικότητα κάτω από το χαλάκι, δεν αποφεύγει να έρθει σε επαφή με την πίκρα, την οργή και την ταραχή. Είναι σαν να εκκινεί από όλα αυτά τα περιεχόμενα μια θεραπευτική διαδικασία. Το έργο προσφέρει γενναιόδωρα συναισθήματα».
INFO
Από 27/11, Δευτέρα και Τρίτη στις 21.00, Θέατρο Γκλόρια, Ιπποκράτους 7, Εξάρχεια