Ανατρέξαμε σε αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA ακολουθώντας την άκρη του νήματος για το πώς η αμερικανική μυστική υπηρεσία προώθησε την έκδοση του «Δόκτωρ Ζιβάγκο».
Τον Οκτώβριο του 1958 ο Μπορίς Παστερνάκ βραβεύτηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας «για το σημαντικό επίτευγμά του τόσο στη σύγχρονη λυρική ποίηση όσο και στον τομέα της μεγάλης ρωσικής επικής παράδοσης», σύμφωνα με τη Σουηδική Ακαδημία. Πίσω από αυτήν τη βράβευση ωστόσο υπήρξε μια συναρπαστική σειρά γεγονότων στην οποία ενεπλάκη η CIA. Πρωταγωνιστής σε αυτή την ιστορία ήταν ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο», κατά πολλούς το σημαντικότερο μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, με θέμα μια θυελλώδη ερωτική ιστορία με φόντο την περίοδο της Ρωσικής Επανάστασης.
Ο Παστερνάκ ολοκλήρωσε το μυθιστόρημά του το 1954. Δύο χρόνια μετά συμφώνησε να κυκλοφορήσει από τον Goslitizdat, τον δημόσιο εκδοτικό οίκο της Σοβιετικής Ενωσης. Η Ουγγρική Επανάσταση του 1956 όμως άλλαξε το πλάνο και κάτω από το φως των εξελίξεων θεωρήθηκε πως το βιβλίο ασκεί κριτική στη σοβιετική κυβέρνηση, καθώς αμφισβητεί το πρόταγμα της Ρωσικής Επανάστασης και αναδεικνύει την ατομικότητα.
Ο συγγραφέας ωστόσο επιθυμούσε το έργο του να φτάσει στο αναγνωστικό κοινό με κάθε κόστος. Ετσι έδωσε ένα αντίγραφο του χειρογράφου σε έναν Ιταλό δημοσιογράφο που ζούσε στη Μόσχα και συνεργαζόταν με τον κομμουνιστή εκδότη Τζαντζάκομο Φελτρινέλι, που είχε έδρα στο Μιλάνο. Τον Νοέμβριο του 1957 ο Φελτρινέλι προχώρησε στην ιταλική έκδοση του έργου παρά τις προσπάθειες του Κρεμλίνου και του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος να τον εμποδίσουν. Στη συνέχεια και έχοντας κρατήσει τα αποκλειστικά δικαιώματα για τη ρωσική γλώσσα συμφώνησε να εκδοθεί ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο» στην Αγγλία από τον οίκο Collins, καθώς και στη Γαλλία και τη Γερμανία. Στην Ελλάδα είχε συμφωνηθεί να κυκλοφορήσει σε συνέχειες σε εφημερίδα.
Πριν από λίγα χρόνια δόθηκαν στη δημοσιότητα έγγραφα της CIA στα οποία αποκαλύπτεται πως εκείνη την εποχή η αμερικανική μυστική υπηρεσία χρησιμοποίησε το βιβλίο του Παστερνάκ ως όπλο στην ψυχροπολεμική προπαγάνδα. Το μυθιστόρημα θα εκδιδόταν στα ρωσικά, με στόχο να φτάσει στα χέρια πολιτών της Σοβιετικής Ενωσης. Η CIA θεωρούσε πως η έξωθεν διάδοση του «Δόκτωρ Ζιβάγκο» ήταν εξαιρετική ευκαιρία να αναρωτηθούν για ποιο λόγο η κυβέρνησή τους απαγόρευε την έκδοση βιβλίων που προέρχονταν από συγγραφείς εγνωσμένης αξίας.
Σελίδες σε φιλμ
Η επιχείρηση των μυστικών υπηρεσιών ξεκίνησε δύο μήνες μετά την ιταλική έκδοση, συγκεκριμένα τον Ιανουάριο του 1958, όταν Βρετανοί μυστικοί πράκτορες έστειλαν μικροφίλμ με φωτογραφίες από τις σελίδες του βιβλίου στη CIA. Το ρωσικό αντίτυπο που φωτογράφισαν ήταν εκείνο που είχε δοθεί στον οίκο Collins από τον Φελτρινέλι ώστε να μπορέσει να γίνει η αγγλική μετάφραση. Σημειώνεται πως το συντονιστικό συμβούλιο επιχειρήσεων του προέδρου Αϊζενχάουερ έδωσε τότε την άδεια στη CIA να χειριστεί την υπόθεση εν λευκώ, με μόνη προϋπόθεση να μη γίνει γνωστό ότι πίσω από αυτή την ενέργεια βρίσκονταν οι ΗΠΑ.
Η CIA σε συνεργασία με την BVD, την ολλανδική υπηρεσία πληροφοριών, προγραμμάτισε την έκδοση του βιβλίου στη Χάγη – την ανέλαβε ο οίκος Mouton, στον οποίο παραγγέλθηκαν δέκα χιλιάδες αντίτυπα. Κάποια από αυτά διανεμήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 1958 στις μεγάλες πόλεις της δυτικής Ευρώπης: Φρανκφούρτη, Βερολίνο, Μόναχο, Λονδίνο, Παρίσι. Εκείνη την περίοδο στις Βρυξέλλες γινόταν η Παγκόσμια Εκθεση (Expo ’58), στην οποία θα παρευρίσκονταν περίπου 16.000 Σοβιετικοί – σύμφωνα με τα έγγραφα, εκεί δόθηκαν 365 αντίτυπα. Το μεγάλο πλάνο ήταν να φτάσει το βιβλίο στους Σοβιετικούς με κάθε τρόπο, ακόμη και μέσω των ξένων επισκεπτών που ταξίδευαν στη Σοβιετική Ενωση.
Σχεδόν ένα μήνα μετά η Σουηδική Ακαδημία ανακοίνωσε το όνομα του Παστερνάκ ως νικητή του Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο συγγραφέας παρότι στην αρχή έστειλε μια ενθουσιώδη επιστολή στα μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας, τελικά δεν παρέλαβε το βραβείο, καθώς του απαγορεύτηκε από τις σοβιετικές αρχές. Το θέμα πήρε μεγάλες διαστάσεις, με τον Νικίτα Χρουστσόφ να καταγγέλλει τη Σουηδική Ακαδημία για πολιτική ανάμειξη και απαιτώντας να απονεμηθεί το βραβείο στον σοσιαλιστή ρεαλιστή Μιχαήλ Σόλοχοφ. Λίγο καιρό μετά η Ενωση Συγγραφέων της Σοβιετικής Ενωσης απέβαλε τον Παστερνάκ. Σύμφωνα με όσα γράφει στην αυτοβιογραφία του ο γιος του, Γεβγένι Παστερνάκ, ο Ρώσος συγγραφέας δεν είχε καμία ανάμειξη στον τρόπο που χρησιμοποιήθηκε το βιβλίο του από τη CIA.
Στο μεταξύ ο Φελτρινέλι κινήθηκε νομικά κατά του ολλανδικού εκδοτικού οίκου, καθώς υποστήριζε πως προχώρησε σε έκδοση του βιβλίου χωρίς να έχει πάρει προηγουμένως την άδειά του. Η CIA δεν ήθελε σε καμία περίπτωση να ξεσπάσει σκάνδαλο και έτσι μεσολάβησε ώστε η διαφωνία να λυθεί εξωδικαστικά. Το βιβλίο κυκλοφόρησε εκ νέου από τη CIA υπό την ομπρέλα ενός γαλλικού εκδοτικού οίκου, σε έκδοση τσέπης, με στόχο να διανεμηθεί σε διάφορα φεστιβάλ. Μεταξύ αυτών και ένα διεθνές φεστιβάλ νεολαίας που γινόταν στη Βιέννη, στο οποίο συμμετείχαν και νέοι από τη Σοβιετική Ενωση.
Δεν ήταν το μόνο
Το βιβλίο του Παστερνάκ δεν ήταν το μόνο που χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο προπαγάνδας κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Περίπου 10 εκατ. αντίτυπα βιβλίων και περιοδικών είχαν την ίδια αποστολή στο πλαίσιο του «Marshall plan of the mind» (δηλαδή ένα Σχέδιο Μάρσαλ με στόχο τον έλεγχο της σκέψης), ενώ κάθε έργο και δήλωση συγγραφέων που διαφωνούσαν με την πολιτική ηγεσία της Σοβιετικής Ενωσης χρησιμοποιήθηκαν εναντίον της. Για την ιστορία, ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο» εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Σοβιετική Ενωση το 1988, την περίοδο της Περεστρόικα. Το Νόμπελ Λογοτεχνίας που δεν παρέλαβε ο Παστερνάκ δόθηκε στον γιο του το 1989 σε τελετή στη Στοκχόλμη.
Διαβάστε επίσης:
ΗΠΑ: Έσκισε ελληνικές σημαίες σε εστιατόριο γιατί… νόμιζε ότι ήταν του Ισραήλ (Video)
Το Ισραήλ σφυροκοπά τον Λίβανο – Τουλάχιστον 10 νεκροί και 15 τραυματίες