Ο Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, ομότιμος καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας, μιλάει για τη σημασία των «Μεταμορφώσεων», ενός από τα θεμελιώδη έργα της παγκόσμιας γραμματείας.
Κατά τους αιώνες της αρχαιότητας οι ελληνικοί και ρωμαϊκοί μύθοι υπήρχαν διάσπαρτοι στα κείμενα του Ομήρου, των λυρικών και των τραγικών ποιητών. Ο πρώτος που τους συγκέντρωσε σε ένα ενιαίο έργο ήταν ο Οβίδιος (43 π.Χ. – 17 μ.Χ.) στα τέλη του 1ου π.Χ. αιώνα. Ετσι προέκυψαν οι «Μεταμορφώσεις», ένα ποίημα 11.995 στίχων που περιλαμβάνει περίπου 250 ιστορίες. Ο Ρωμαίος ποιητής δεν συνέλεξε απλώς τις ιστορίες αλλά δημιούργησε ένα μυθολογικό σύστημα, όπως εξηγεί στη συνομιλία μας ο Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, ομότιμος καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ο οποίος ολοκλήρωσε πριν από λίγο καιρό το τιτάνιο έργο της απόδοσής τους στα ελληνικά. Η πιο διάσημη και ευπώλητη μυθολογική εγκυκλοπαίδεια, όπως θεωρούνται οι «Μεταμορφώσεις», παρουσιάζει έναν κόσμο όπου τα πάντα βρίσκονται σε μεταμόρφωση: η ίδια η φύση, οι θνητοί και οι θεοί. Συχνά συμβαίνει με περάσματα στους μεταξύ τους κόσμους, καθώς τα πάντα συνδέονται σε ένα ενιαίο σύμπαν.
Την εποχή που ο Οβίδιος έγραψε το έργο η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε καταλυθεί και επικρατούσε η μονοκρατορία του Οκταβιανού Αυγούστου. Οπως εξηγεί ο καθηγητής: «Αυτό σημαίνει ότι οι παλαιότερες ελευθερίες που υπήρχαν κυρίως για τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες είχαν περισταλεί. Ο Οβίδιος έγραψε σε μια εποχή που οι πολιτικές ελευθερίες ήταν πια μειωμένες. Οι συγγραφείς με κάποιο τρόπο ήταν υποχρεωμένοι είτε να δοξολογούν και να επαινούν τον αυτοκράτορα είτε να αντιμετωπίζουν τις συνέπειες».
Η πολιτική διάσταση
Επειδή οι ιστορίες των «Μεταμορφώσεων» είναι μυθολογικές, εκ πρώτης όψεως δεν γίνεται σύνδεση του οβιδιακού έργου με την πολιτική. Διαβάζοντας προσεκτικά όμως αντιλαμβάνεται κανείς πως κάποια σημεία επιδέχονται πολιτική ανάγνωση. Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι η ιστορία της θεάς Αθηνάς και μιας θνητής με το όνομα Αράχνη. Σε αυτή καταδεικνύεται η αυθαιρεσία με την οποία οι θεοί αντιμετωπίζουν τους θνητούς, όπως λέει ο Θ. Παπαγγελής, ο οποίος εξηγεί πως με έμμεσο τρόπο σχολιάζεται και ο κίνδυνος τον οποίο διατρέχει ένας καλλιτέχνης από την πολιτική εξουσία.
Την περίοδο του Αυγούστου η εξουσία της Ρώμης θεωρούνταν αιώνια. Ωστόσο ο Οβίδιος προς το τέλος των «Μεταμορφώσεων» σημειώνει πως, παρότι είναι πανίσχυρη, θα έρθει η στιγμή που κι αυτή θα καταλυθεί. Εντέλει εξορίστηκε από τον Αύγουστο το 8 μ.Χ. «Υποτίθεται ότι αυτό συνέβη όχι για τις “Μεταμορφώσεις” αλλά για ένα άλλο έργο του, την “Ερωτική τέχνη”. Θεωρείται ότι ο Αύγουστος έκρινε πολύ τολμηρό το συγκεκριμένο έργο και ότι υπονόμευε τη δική του πολιτική περί αποκατάστασης των ηθικών αξιών στη Ρώμη. Υπάρχει όμως και η άποψη ότι διέκρινε και το αντιπολιτευτικό μήνυμα που υπήρχε και στις “Μεταμορφώσεις”» εξηγεί ο καθηγητής.
Εύλογα προκύπτει το ερώτημα πόσοι άνθρωποι είχαν πρόσβαση στα έργα του Οβιδίου την εποχή εκείνη. «Τα διάβαζε πολύς κόσμος» απαντά ο Θ. Παπαγγελής, ο οποίος διευκρινίζει: «Στην αρχαιότητα τόσο την ελληνική όσο και τη ρωμαϊκή αυτοί οι οποίοι μπορούσαν να διαβάζουν λογοτεχνικά έργα ήταν πάντοτε μειονότητα. Για παράδειγμα, στη Ρώμη που τότε είχε ένα εκατομμύριο κατοίκους σχεδόν οι μισοί ήταν ξένοι δούλοι οι οποίοι δεν ήξεραν να διαβάζουν. Από το άλλο μισό εκατομμύριο υπήρχε μια μειονότητα που μπορούσε να διαβάσει λογοτεχνικά έργα. Ωστόσο γίνονταν δημόσιες απαγγελίες. Οποιοσδήποτε λοιπόν, έστω και με δυσκολία να διαβάσει, θα μπορούσε να ακούσει το έργο».
Διέσωσε γνώση αιώνων
Σύμφωνα με τον καθηγητή, αυτό που συχνά δεν συνειδητοποιούμε είναι ότι η Ευρώπη –ο Μεσαίωνας και στη συνέχεια η Αναγέννηση– έμαθε τους ελληνικούς μύθους κατά βάση μέσω του Οβιδίου και όχι απευθείας από τα ελληνικά κείμενα. Το δικό του κείμενο ήταν που είχαν μπροστά τους και οι ζωγράφοι κυρίως από την Αναγέννηση κι έπειτα, όταν φιλοτεχνούσαν πίνακες εμπνευσμένους από τη μυθολογία. «Δεν έχασε ποτέ τη δημοφιλία του. Στον Μεσαίωνα έδιναν στις ιστορίες του χριστιανικό νόημα ώστε να συμβαδίζουν με το θεοκεντρικό μοντέλο. Στην Αναγέννηση οι ιστορίες, οι οποίες έχουν μια πλαστικότητα –μιλάνε ελεύθερα για τις αισθήσεις, τον έρωτα και τα πάθη–, έδωσαν στη χριστιανική Ευρώπη μια άλλη ταυτότητα, θα τη λέγαμε κοσμική. Την εποχή εκείνη η εκκλησία διεκδικούσε πολύ μεγάλη πνευματική εξουσία. Σε αυτή την εποχή ο Οβίδιος έδωσε ένα είδος παγανιστικής ελευθεριότητας» λέει.
Ο Ρωμαίος ποιητής εξακολουθεί να μας αφορά ακόμη και σήμερα, μια εποχή τόσο διαφορετική και τόσο μακρινή από εκείνη στην οποία έγραψε. «Παίζει πολύ με τη γλώσσα, αυτό το παιχνίδι που έχουμε και στον μοντερνισμό και στα μεταμοντερνιστικά κινήματα. Επίσης, έχει πολλές αναφορές σε σχέση με τα φύλα, για παράδειγμα μιλάει για φυλομετάβαση. Είχε εξερευνήσει πολύ τη σχέση του βιολογικού και του κοινωνικού φύλου που σήμερα είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος» εξηγεί ο καθηγητής. Οπως λέει, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες πολλοί εκπρόσωποι της μοντέρνας οικολογίας βλέπουν στο έργο του Οβιδίου μια βαθύτερη σχέση του ανθρώπινου υποκειμένου με τον φυσικό κόσμο. «Σε πολλές ιστορίες οι άνθρωποι μεταμορφώνονται σε δέντρα, σε πουλιά. Πρόκειται για μια συνέχεια οντολογικού τύπου ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον που έρχεται κόντρα στην αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι το υποκείμενο και το περιβάλλον το αντικείμενο, το οποίο έχει κάθε δικαίωμα να εκμεταλλευτεί» λέει ο Θ. Παπαγγελής. Και κλείνει προσθέτοντας: «Στον Οβίδιο ο άνθρωπος δεν έχει απέναντί του τον φυσικό κόσμο, είναι μέρος του».
INFO
Οι «Μεταμορφώσεις» του Οβιδίου σε μετάφραση Θεόδωρου Δ. Παπαγγελή κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Gutenberg
