Το πέρασμα του μυθικού τραγουδοποιού Μπομπ Ντίλαν από τη φολκ στο ροκ, με αφορμή την ταινία «A complete unknown» που προβάλλεται στους κινηματογράφους.
Ο σύντροφος Βλαντίμιρ Ιλιτς Ουλιάνοφ, γνωστός ως Λένιν, διατεινόταν ότι κομμουνισμός ίσον σοβιέτ συν εξηλεκτρισμός. Ο κομρέιντ Ρόμπερτ Αλεν Ζίμερμαν, γνωστός ως Μπομπ Ντίλαν, διατράνωσε στην οικουμένη όλη ότι ελευθερία ίσον απείθεια συν εξηλεκτρισμός. Εχουν κυλήσει εξήντα χρόνια από κείνο το 1965, τότε που ο τροβαδούρος αποφάσισε να πριζώσει τον ήχο του, να τα παίξει όλα κορόνα γράμματα, να κάνει τον δικό του ρισκάροντας να του γυρίσουν την πλάτη, να τον γιουχάρουν, να τον κράξουν μάλιστα ως «Ιούδα». Αλλά ο Ντίλαν είχε το σχέδιό του. Και είχε την υποδομή του. Είχε μελετήσει τον Δάντη: «Segui il tuo corso, e lascia dir le genti!», ναι, «Τράβα τον δρόμο σου κι άσε τον κόσμο να λέει!».
Είχε εντρυφήσει στον Θουκυδίδη και τον Κλαούζεβιτς, ήξερε τι πάει να πει ιστορία και στρατηγική, ποια είναι η τέχνη του να αλλάζεις το υπάρχον, να ανατρέπεις τα δεδομένα. Ηξερε ότι οφείλεις να περιπλανιέσαι στο παρελθόν, να ιχνηλατείς στο παρόν, προκειμένου να αφουγκραστείς το μέλλον. Ηξερε ότι πάντα υπάρχει μια καθοριστική ώρα, μια κρίσιμη καμπή, τότε που, όπως λέει και ο ομότεχνός του, ο Διονύσης Σαββόπουλος, «έρχεται η στιγμή για ν’ αποφασίσεις με ποιους θα πας και ποιους θ’ αφήσεις».
Μ’ έναν σάκο και μια κιθάρα
Το φιλμ «A complete unknown» του Τζέιμς Μάνγκολντ (James Mangold, γενν. 16/12/1963) επιχειρεί ακριβώς –και καταφέρνει επιτυχώς– να ιστορήσει το πώς ο Ντίλαν έφτασε στην κρίσιμη καμπή και πώς άδραξε την ευκαιρία να προχωρήσει, ν’ αφήσει τις πίσω του σελίδες, να μην καθηλωθεί στα στερεότυπα όσο θελκτικά κι αν ήταν. Δεν είναι χτεσινός ο Μάνγκολντ, έχει σκηνοθετήσει, μεταξύ άλλων, το συγκλονιστικό νεονουάρ «Cop land» (1997) και το πολύ δυνατό «Walk the line» (2005), ένα φιλμ βασισμένο στην αυτοβιογραφία του θρυλικού Τζόνι Κας, ενός από τους ήρωες του Ντίλαν.
Το «A complete unknown» είναι βασισμένο σε ένα ενδιαφέρον βιβλίο 368 σελίδων που ιστορεί και αναλύει το πέρασμα του Ντίλαν από τη φολκ στο ροκ. Το υπογράφει ο έμπειρος και βραβευμένος με Grammy Ιλάιτζα Γουόλντ (Elijah Wald, γενν. 1959), ο οποίος είναι κιθαρίστας και ιστορικός της αμερικανικής μουσικής. Το πόνημα του Γουόλντ φέρει τον εύγλωττο τίτλο «Ο Ντίλαν εξηλεκτρίζεται!» («Dylan goes electric!», εκδ. Dey Street Books) και κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 2015, ακριβώς μισό αιώνα μετά την εμφάνιση του Ντίλαν στο Φεστιβάλ Φολκ Μουσικής του Νιούπορτ, η οποία πυροδότησε διενέξεις που καλά κρατούν ακόμη και έξι δεκαετίες μετά!
Η μουσική των γεγονότων είναι σαγηνευτική. Ο μόλις εικοσαετής Ρόμπερτ Αλεν Ζίμερμαν φτάνει μ’ έναν σάκο και μια κιθάρα στη Νέα Υόρκη. Αλλά δεν είναι μονάχα αυτές οι αποσκευές του· έχει ακούσει και αφομοιώσει ό,τι καλύτερο προσφέρει η μουσική παράδοση· έχει καταβροχθίσει και ενστερνιστεί κολοσσούς της ποίησης, από τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ και τον Ουίλιαμ Μπλέικ μέχρι τον Γουόλτ Γουίτμαν και τον Ντίλαν Τόμας, τον οποίο, σύμφωνα με τον πρώτο έρωτα του τροβαδούρου, την Εκο Σταρ Χέλστρομ, λατρεύει και κυκλοφορεί πάντα με τον τόμο των Απάντων του.
Πρώτη κίνηση του Ρόμπερτ Αλεν Ζίμερμαν όταν φτάνει στη Νέα Υόρκη είναι να επισκεφτεί τον θρύλο της φολκ, τον Γούντι Γκάθρι (Woodie Gathry, 14/07/1912 – 02/10/1967) στο νοσοκομείο όπου νοσηλεύεται χτυπημένος από τη νευροεκφυλιστική γενετική διαταραχή που είναι γνωστή ως νόσος του Χάντινγκτον. Οπως βλέπουμε στην ταινία του Μάνγκολντ και διαβάζουμε στο βιβλίο του Γουόλντ και σε όλες τις βιογραφίες του Ντίλαν (που είναι δεκάδες πια), ο νεαρός Ζίμερμαν γνωρίζει στο νοσοκομείο και τον άλλο θρύλο της φολκ, τον Πιτ Σίγκερ (Peter Seeger, 03/05/1919 – 20/01/2014). Βλέπουμε και διαβάζουμε πόσο ο νεαρός γοήτευσε με το ξέχειλο ταλέντο του τους δύο άντρες. Και αρχίζει να κερδίζει το κοινό της φολκ μουσικής και να επιβάλλεται στη μουσική σκηνή της Νέας Υόρκης.
Στο πάνθεον της φολκ
Λίγο μετά, τον Αύγουστο του 1962, προσέρχεται στο Ανώτατο Δικαστήριο της Νέας Υόρκης ο νεαρός κύριος Ρόμπερτ Αλεν Ζίμερμαν και αλλάζει επισήμως το όνομά του σε Μπομπ Ντίλαν. Εχει ήδη γνωρίσει την εικαστικό και ακτιβίστρια Σούζι Ρότολο (Suze Rotolo, 20/11/1943 – 25/02/2011) και έχει συνάψει ερωτική σχέση μαζί της. Καίτοι ο δεσμός τους διήρκεσε μόλις τρία χρόνια, ήταν έντονος και γόνιμος. Η κομμουνίστρια Σούζι μύησε στα πολιτικά τεκταινόμενα τον Μπομπ και επηρέασε τη στιχουργική του. Είναι το κορίτσι που βαδίζει αγκαλιά με τον Ντίλαν στο πανέμορφο εξώφυλλο του «The freewheelin’ Bob Dylan», του δεύτερου άλμπουμ του που κυκλοφόρησε στις 27 Μαΐου του 1963, μόλις τρία εικοσιτετράωρα μετά το εικοστά δεύτερα γενέθλιά του. Στο φιλμ «A complete unknown» η Σούζι Ρότολο λέγεται, κατόπιν απαίτησης του Ντίλαν, ότι ζήτησε να μην αναφέρεται το αληθινό της όνομα, Σιλβί Ρούσο.
Ναι, η μουσική των γεγονότων είναι σαγηνευτική. Μέσα σε μόλις δύο χρόνια και με τέσσερα απανωτά αριστουργηματικά άλμπουμ –«Bob Dylan» (1962), «The freewheelin’ Bob Dylan» (1963), «The times they are a-changin’» (1964) και «Another side of Bob Dylan» (1964)– ο ήρωάς μας κατακτά περίοπτη θέση στο πάνθεον της φολκ μουσικής. Αλλά, πάντα ανήσυχος, δεν αρκείται στην καθιέρωση. Το μόνο που λαχταράει είναι να ανοίγει δρόμους, να είναι ρηξικέλευθος. Τον εκνευρίζει η δημοσιογραφική του κατάταξη στη λεγόμενη στρατευμένη τέχνη, τον διαολίζει η λατρεία ενός κοινού που τον θέλει καθηλωμένο σε μια εικόνα, σε μια νοοτροπία, σε μια αισθητική. Ο Ζίμερμαν που έγινε Ντίλαν έχει ήδη απαυδήσει. Και θα κάνει την κίνησή του, το ρουά ματ στην κοινοτοπία, την κουτοπονηριά και την πλήξη.
Ο Ντίλαν έχει συναντηθεί με τους Beatles, έχει συνδεθεί ερωτικά με την Τζόαν Μπαέζ, έχει συνομιλήσει με τον Αλεν Γκίνσμπεργκ και την ποίηση της Μπιτ γενιάς, έχει σοκάρει το κοινό του λέγοντας σε μια τηλεοπτική εκπομπή ότι όλοι έχουμε κρυμμένο μέσα μας έναν Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της Μπαέζ, τον Αύγουστο του 1964 τον πέρασαν παρέα στο σπίτι του Αλμπερτ Γκρόσμαν, του μάνατζερ του Ντίλαν, στο Γούντστοκ, όπου ο Μπομπ άλλο δεν έκανε από το να σκύβει πάνω από τη γραφομηχανή, να πίνει κόκκινο κρασί, να καπνίζει το ένα τσιγάρο μετά το άλλο και να γράφει με τις ώρες, κυριευμένος από δημιουργική έξαρση.
Το ζιζάνιο της απειθαρχίας
Τον Ιανουάριο του 1965 θα μπει στο στούντιο και στο ελάχιστο χρονικό διάστημα δύο ημερών, στις 14 και τις 15 του μηνός, θα ηχογραφήσει τα όσα συνέθεσε το καλοκαίρι: έντεκα αριστουργήματα, που είναι πλέον κλασικά και έχουν παιχτεί αρίφνητες φορές. Συγκροτούν τον δίσκο που άλλαξε την ιστορία της μουσικής του 20ού αιώνα, το «Bringing it all back home». Το κοινό διχάζεται, αλλά ο Ντίλαν δεν νοιάζεται. Περνάει στον ηλεκτρισμό. Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Απρίλιο και τρεις μήνες μετά, στις 20 Ιουλίου του 1965, ο Ντίλαν προβαίνει σε άλλη μια κίνηση ρουά ματ: κυκλοφορεί το σινγκλ «Like a Rolling Stone», από τα πιο εμβληματικά τραγούδια όλων των εποχών. Και πέντε μέρες μετά το παίζει ζωντανά στη σκηνή του Φεστιβάλ Φολκ Μουσικής στο Νιούπορτ.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο μελετητής και συγγραφέας Γκρέιλ Μάρκους (Greil Marcus, γενν. 1945) έγραψε ολόκληρο βιβλίο τριακοσίων σελίδων για το τραγούδι αυτό, το «Like a Rolling Stone – Bob Dylan at the Crossroads» (εκδ. Faber & faber, 2005), όπου εξιστορεί την ηχογράφησή του και εξαίρει τη σημαντικότητά του. Στο φιλμ του Μάνγκολντ, το «A complete unknown», παρακολουθούμε τα όσα διαδραματίστηκαν στο Νιούπορτ. Χιλιάδες συγκεντρωμένοι αποσβολώθηκαν αρχικά και αντέδρασαν αλαφιασμένοι όταν στη σκηνή ανέβηκε ο Ντίλαν, πλαισιωμένος από τον κιθαρίστα Μάικ Μπλούμφιλντ, τον οργανίστα Μπάρι Γκόλντμπεργκ, τον ντράμερ Σαμ Λέι και τον μπασίστα Τζερόμ Aρνολντ· δεν είχε ακουστεί ποτέ πριν ηλεκτρικός ήχος στο Νιούπορτ.
Ο Ντίλαν, με μια κοκκινόμαυρη Fender Stratocaster, σπέρνει θύελλες και θερίζει καταιγίδες. Παίζει τρία κομμάτια όλα κι όλα («Maggie’s farm, «Like a Rolling Stone», «Phantom engineer») μέσα σε δεκαπέντε λεπτά και αναχωρεί μέσα σε ένα πανδαιμόνιο από ύβρεις, αποδοκιμασίες αλλά και αμήχανες επευφημίες. Μόλις κόπασε κάπως η ταραχή, θα ανεβεί πάλι στη σκηνή, μόνος με την κιθάρα του και θα παίξει τα «Mr tambourine man» και «It’s all over now, Baby Blue». Το κοινό τώρα εκστασιάζεται αλλά και πάλι ο Ντίλαν δεν νοιάζεται. Είναι ήδη αλλού. Ξέρει ότι την Ιστορία δεν τη γράφουν οι ανθυπασπιστές του εκάστοτε κατεστημένου αλλά οι πετροβολητές γαβριάδες, τα τσογλάνια της ρήξης, τα ζιζάνια της απειθαρχίας – αυτοί που έχουν χτυπήσει τατουάζ τη ρήση του Θουκυδίδη «Τοις τολμώσιν η τύχη ξύμφορος».
INFO
Η ταινία «A complete unknown» προβάλλεται στις αίθουσες σε διανομή Feelgood
