Ένα animation που προβλήθηκε πρόσφατα στις αίθουσες, «Ο Μπουνιουέλ στον λαβύρινθο των χελωνών», δίνει την ευκαιρία στον Νίκο Θεοδοσίου, από τους συνιδρυτές του Φεστιβάλ Ολυμπίας, να αναφερθεί στον Ισπανό σκηνοθέτη και στη δημιουργία του «Γη χωρίς ψωμί»
Αυτές είναι μερικές σημειώσεις και όχι κριτική για την ταινία κινούμενων σχεδίων μεγάλου μήκους «Ο Μπουνιουέλ στον λαβύρινθο των χελωνών» του Σαλβαδόρ Σιμό που βγήκε στις αίθουσες στην Αθήνα και προσέλκυσε ελάχιστους θεατές.
Αποκρύπτοντας την πολιτική ταυτότητα του Μπουνιουέλ
Πρόκειται για μια καλά δομημένη σεναριακά ταινία, αισθητικά άρτια. Τα κινούμενα σχέδια δένουν εξαιρετικά με τις σκηνές από την πρωτότυπη ταινία του Μπουνιουέλ «Γη χωρίς ψωμί», στην περιπέτεια του γυρίσματος της οποίας το 1933 επικεντρώνεται ο μύθος. Προσφέρει πλήθος πληροφοριών για τον Μπουνιουέλ, όχι όμως για τις Χούρδες (γράφω Χούρδες και όχι Ούρδες όπως είναι η σωστή ισπανική προφορά της λέξης γιατί έτσι τις προφέρουν οι Χουρδάνοι).
Σχεδόν 100 χρόνια μετά, το εμβληματικό ντοκιμαντέρ του Μπουνιουέλ συνεχίζει να προβληματίζει τους ιστορικούς του κινηματογράφου. Αδυνατούν να το κατατάξουν στο σύνολο του έργου του και έτσι καταλήγουν να το χαρακτηρίσουν «σουρεαλιστικό ντοκιμαντέρ». Κάποιοι το αποκαλούν «ψευδοντοκιμαντέρ».
Η θέση αυτή φάνηκε να ενισχύθηκε τα τελευταία χρόνια με την αποκάλυψη ανέκδοτου κινηματογραφικού υλικού από τα γυρίσματα, το οποίο η αδερφή του Μπουνιουέλ αντί να πετάξει στα σκουπίδια, όπως της είχε ζητήσει ο σκηνοθέτης, παρέδωσε στην ταινιοθήκη της Τουλούζης. Σε αυτό το υλικό αποκαλύπτεται ότι οι πιο σημαντικές σκηνές του ντοκιμαντέρ ήταν προϊόν σκηνοθεσίας.
Στις συγκεκριμένες σκηνές στηρίζονται οι δημιουργοί του animation και στήνουν τη μυθοπλασία τους. Οχι όμως σε όλες. Επικεντρώνονται σε αυτές που περικλείουν βία και στοιχεία εντυπωσιασμού. Η ζωή των κατοίκων στις Χούρδες είναι πολύ σκληρή. Και αυτή η ζωή δεν αποτυπώνεται στο animation.
Οι δημιουργοί του «Μπουνιουέλ στον λαβύρινθο των χελωνών» αποδίδουν την εμμονή του σουρεαλιστή σκηνοθέτη στην κινηματογράφηση αυτών των σκηνών σε ψυχολογικά τραύματα από την παιδική ηλικία του. Πουθενά δεν αναφέρεται ή υπονοείται ότι αυτό υπήρξε καθαρά πολιτική πράξη.
Τροτσκιστές, αναρχο-συνδικαλιστές και φασίστες
Την περίοδο εκείνη ο Μπουνιουέλ ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας. Και η τάση στον χώρο των αριστερών διανοούμενων τότε ήταν να κάνουν ταινίες με τις οποίες κατήγγελλαν τη φρίκη του καπιταλισμού. Αυτό έκανε ο τροτσκιστής Ιβ Αλεγκρέ γυρίζοντας την ταινία «Τιμή και κέρδος» για λογαριασμό του παιδαγωγικού κινήματος του Σελεστέν Φρενέ με όλη την Ομάδα Οκτώβρης, τους αδερφούς Ζακ και Πιερ Πρεβέρ και άλλους. Την ίδια περίοδο ο Γιόρις Ιβενς γύρισε το «Μπορινάζ» στο οποίο καταγράφει τη σκληρή ζωή των ανθρακωρύχων στο Βέλγιο.
Την ιδέα για ταινία στις Χούρδες είχε πρώτος ο Ιβ Αλεγκρέ. Πήγε στην Ισπανία με τον καμεραμάν Ελί Λοτάρ, ρουμανικής καταγωγής, αλλά η δημοκρατική κυβέρνηση τους συνέλαβε και τους απέλασε γιατί ήταν κομμουνιστές. Το φιλμ ανέλαβε να ολοκληρώσει ο Μπουνιουέλ –χρήματα του έδωσε ο αναρχοσυνδικαλιστής φίλος του Ραμόν Αθίν όταν κέρδισε το λαχείο– με κάμερα που του δάνεισε ο Ιβ Αλεγκρέ και καμεραμάν τον Ελί Λοτάρ. Ο Ιβ Αλεγκρέ φεύγοντας από τη Μαδρίτη πήγε στα Κανάρια νησιά όπου γύρισε την ταινία «Τενερίφη», στην οποία αποκαλύπτει τις σκληρές συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων στο γνωστό τουριστικό θέρετρο.
Η ταινία του Μπουνιουέλ απαγορεύτηκε από τη δημοκρατική κυβέρνηση της Ισπανίας το 1933 και προβλήθηκε μόνο μετά τον θάνατο του Φράνκο (1975) – η επίσημη προβολή της έγινε στο Παρίσι το 1937 αλλά λογοκριμένη· στην πλήρη της μορφή παρουσιάστηκε το 1965. Ο «παραγωγός» Ραμόν Αθίν, ζωγράφος και καθηγητής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δολοφονήθηκε το 1936 μαζί με τη γυναίκα του από τους φασίστες του Φράνκο. Οι πληροφορίες για τον Αθίν εμφανίζονται σε καρτέλες στο τέλος του animation.
Εν κατακλείδι, ο Λουίς Μπουνιουέλ είναι μισητό πρόσωπο στις Χούρδες και έτσι θα παραμείνει, καθώς οι κάτοικοί τους επαναλαμβάνουν ότι τους παρουσίασε σαν άγριους και τους συκοφάντησε, γι’ αυτό αρνούνται ακόμη και σήμερα να εμφανιστούν μπροστά σε κάμερα. Ο Μπουνιουέλ, από τη μεριά του, όπως ακούγεται να λέει στην ταινία, επιχείρησε να αναπαραστήσει δημιουργικά την αδυσώπητη πραγματικότητα.
Ο Νίκος Θεοδοσίου είναι σκηνοθέτης – συγγραφέας