Ο ηθοποιός Μανώλης Μαυροματάκης πρωταγωνιστεί στην παράσταση «Ματαρόα στον ορίζοντα» και μας εξηγεί τι συμβολίζει σήμερα το θρυλικό πλοίο που μετέφερε στη Γαλλία τον ανθό της ελληνικής διανόησης.
Ηταν ένα μικρό καράβι. Βρετανικό Λίμπερτι για την ακρίβεια με το όνομα «Ματαρόα» που κάποιοι λένε ότι σημαίνει «η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια». Θα μπορούσε να λέγεται Οδύσσεια, Μέδουσα ή Μαραμπού εκείνο το μυθικό πλοίο που απέπλευσε από το λιμάνι του Πειραιά τα χαράματα στις 22 Δεκεμβρίου 1945 φορτωμένο με τον ανθό της ελληνικής διανόησης. Θα μπορούσε να είναι αληθινή οντότητα, όπως θεωρούσαν τα πλοία στην αρχαιότητα, που σάλπαρε για να σώσει τη ζωή πολλών επικηρυγμένων αριστερών στη ζοφερή μεταπολεμική Ελλάδα του Εμφυλίου. Περίπου 80 χρόνια πριν 125 φερέλπιδες νέοι ξεμπάρκαραν στην Ιταλία για να καταλήξουν με τρένο στη Γαλλία. Υπότροφοι και μέτοικοι, ξένοι και ελεύθεροι, γενναίοι και φοβισμένοι ήταν το πρώτο ελληνικό brain drain που θα έφερνε επανάσταση στην Ευρώπη στον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών, της φιλοσοφίας και των επιστημών. Εκείνος ο θρυλικός απόπλους μεταγραμμένος στο σήμερα είναι η πρόκληση της μουσικοθεατρικής μυθοπλασίας με τίτλο «Ματαρόα στον ορίζοντα» που έγραψε η Ελσα Αδριανού και σκηνοθετεί ο Θοδωρής Αμπαζής, σε μουσική του ίδιου και του Νίκου Κυπουργού. Στην παράσταση που ανεβαίνει στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής συμμετέχει ο Μανώλης Μαυροματάκης, ο οποίος έχει διαγράψει μεγάλη πορεία στο θέατρο. Συναντηθήκαμε σε ένα καφέ πέριξ του κέντρου και προτού τον ρωτήσω τι είναι σήμερα γι’ αυτόν το «Ματαρόα» του διάβασα μια φράση από το δελτίο Τύπου της παράστασης.
«Το πεδίο για την ουτοπία παραμένει ανοιχτό, μόνο που ο ορίζοντας είναι άδειος, χωρίς σημάδι». Πώς το σχολιάζετε;
Ζούμε σε έναν πνευματικό μεσαίωνα σήμερα στην Ελλάδα και όχι μόνο. Το «Ματαρόα» δεν είναι πια ένα πλοίο, είναι ένα ταξίδι αυτογνωσίας προς τα πίσω και προς τα μέσα. Για να δούμε ποιοι είμαστε και τι έγινε και φτάσαμε ως εδώ. Για να ξεκαθαρίσουμε τι όνειρα θα κάνουμε αύριο. Και ποια είναι η υποχρέωση που έχουμε απέναντι στον άλλον άνθρωπο ως μια βαθιά ύπαρξη που έρχεται από το πολύ μακρινό παρελθόν και μας μοιάζει.
Μιλήστε μου για την υπόθεση του έργου και τον δικό σας ρόλο.
Νέοι άνθρωποι είναι μέρες σε ένα λιμάνι, θέλουν να φύγουν, αλλά εκφράζουν τις ανησυχίες, τους φόβους τους, τι τους λείπει εδώ, τι ψάχνουν εκεί, όλο τον προβληματισμό για τη δυστοπική κατάσταση που ζούμε σήμερα στη χώρα μας. Και τότε έρχεται ένας παράξενος κύριος, που τον ερμηνεύω εγώ, και με τον δικό του τρόπο τούς λέει να σταματήσουν να σκέφτονται και να κάνουν κάτι. Να μάθουν την ιστορία τους, τι ήταν το «Ματαρόα», τι συνέβη, ποιοι είμαστε. Ανοίγει γι’ αυτούς το κεφάλαιο της ιστορικής μνήμης, πολύ σημαντικό για να ξέρεις ποιος είσαι. Στην αρχή αντιδρούν: «Και τι μας νοιάζει εμάς ο Εμφύλιος;». Ναι, αλλά υπάρχει μια εκκρεμότητα, μια ανοιχτή πληγή και δεν μπορείς να πεις αυτά τελειώσανε γιατί υπάρχουν μέσα μας, ίσως όχι στη σκέψη, αλλά στον τρόπο που έχουμε μάθει να λειτουργούμε.
Πιστεύετε ότι είναι ανοιχτό το τραύμα;
Δεν είναι; Πιστεύω ότι πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτό σήμερα με έναν διαφορετικό τρόπο. Για να κλείσει αυτή η πληγή δεν πρέπει να την αγνοούμε, να κάνουμε ότι δεν συνέβη μέχρι να χαθεί στη λήθη, η οποία ποτέ δεν λύνει το πρόβλημα. Πρέπει να ακουστούν όλες οι ιστορίες, όχι μόνο των νικητών του Εμφυλίου. Οι νικητές έχουν τα μέσα και τον τρόπο να ελέγξουν το αφήγημα όπως τους βολεύει, το ξέρουμε πολύ καλά, το βιώνουμε και σήμερα με την ποδηγέτηση των ΜΜΕ στο κυβερνητικό αφήγημα. Αλλά δεν είναι αυτή πάντα η αλήθεια. Υπάρχουν και τα άλλα αφηγήματα με τα οποία πρέπει να συμπληρωθεί η ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Δηλαδή για ποιο λόγο δύο μέλη της Αντίστασης, όπως συμβαίνει στην παράσταση, συναντήθηκαν και πολέμησαν μαζί και μετά το ένα αποσύρθηκε. Δεν πρέπει να μάθουμε το γιατί; Ολοι κάνουμε σαν να είμαστε είτε από τη μια πλευρά είτε από την άλλη, αλλά οι άνθρωποι που πιάστηκαν στο ανάμεσα – που είναι το μεγαλύτερο κομμάτι του ελληνικού λαού– δεν έχουν φωνή. Ομως είναι κομμάτι της Ιστορίας μας. Δεν γίνεται να κάνουμε ότι δεν υπάρχει. Και είναι ευθύνη της Αριστεράς κατά τη γνώμη μου να σταματήσει τον ηρωικό και θυματοποιητικό λόγο της ήττας και να δει τους ανθρώπους στο μεταίχμιο που δεν είναι όλοι τομάρια ή συμφεροντολόγοι. Δεν θα συμφωνήσουμε ποτέ, αλλά είναι σημαντικό να ακουστούν όλες οι πλευρές και να μάθουμε να ζούμε μαζί. Είναι βέβαια κομμάτι της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας να βρίσκει νόημα στον ατελέσφορο ηρωισμό. Αυτό που μας κάνει να υπερβαίνουμε εαυτόν στα πολύ δύσκολα, αλλά μετά δεν ξέρουμε τι να κάνουμε με το αίμα που χάσαμε.
Με ποιον τρόπο συνδέεται η παράσταση με την εποχή μας;
Εχει πολύ ενδιαφέρον το πώς εμφανίζεται το παρελθόν ανεστραμμένο. Το «Ματαρόα», προτού μεταφέρει αυτούς τους ανθρώπους, είχε μεταφέρει παιδιά και ενήλικες Εβραίους πρόσφυγες στην Παλαιστίνη. Οταν λέω την πληροφορία αυτή στους νέους στην παράσταση εκπλήσσομαι κι εγώ γιατί νομίζω ότι μετέφερε Παλαιστίνιους. Κι όμως μετέφερε πρόσφυγες, εκείνους που τώρα σκοτώνουν τους Παλαιστίνιους. Σήμερα τα καράβια μεταφέρουν πρόσφυγες σκυλοπνιγμένους που αντιμετωπίζονται ως παρίες, ενώ τότε μετέφερε τον ανθό της νεολαίας. Να πώς συνδέονται κάποια πράγματα και είναι σαν να μας λένε «φτιάξτε το δικό σας καράβι», αλλά με άλλα υλικά. Αν πάρεις τα ίδια, διαιωνίζεις την ίδια ανυπαρξία. Εκεί που θέλουν να μας πάνε, σε έναν συμβολικό θάνατο από την τόση μετριότητα και βλακεία που μας περιβάλλουν. Η μεγαλύτερη λαίλαπα είναι η βία των μετρίων.
Και στον πολιτισμό δεν ισχύει το ίδιο;
Οταν σου λέει το υπουργείο Πολιτισμού ότι πρέπει να είναι ανταποδοτικές οι παραστάσεις στο Εθνικό, δεν μιλάει για καλλιτεχνικό δημιούργημα αλλά για προϊόν. Ο εκπαιδευτικός ρόλος του θεάτρου, ώστε να μπορεί κάποιος να ονειρευτεί τον καλύτερο εαυτό του, δεν ενδιαφέρει την κυβέρνηση. Ούτε το σημερινό brain drain ούτε ο κόσμος που δεν έχει να ζήσει. Τη νοιάζει μόνο να βγαίνουν οι δείκτες, οι οποίοι είναι πλαστοί, και να γεμίζει η τσέπη αυτών και των φίλων τους.
Τους νέους ηθοποιούς πώς τους βλέπετε;
Εχουν τον απόλυτο σεβασμό μου οι νέοι καλλιτέχνες που τους βλέπω στην πρόβα να ματώνουν στη δουλειά. Εχουν φοβερές ικανότητες, δεξιότητες, πειθαρχία, ακρίβεια. Οι «απόφοιτοι λυκείου» όπως τους υποβίβασε η κυβέρνηση για να τους υποτιμήσει, σε μια χώρα μάλιστα που δεν έχει σε εκτίμηση το απολυτήριο λυκείου. Για να τους πει ότι δεν υπάρχετε για μένα, δεν με ενδιαφέρει η τέχνη, είμαι από πάνω και κάνω ό,τι γουστάρω και δεν με νοιάζει αν δεν σας αρέσει. Το μόνο αντίδοτο είναι να εμβαθύνουν στη δουλειά τους, γιατί έτσι εμβαθύνουν και στη ζωή τους, και να δουλεύουν με ομαδικό πνεύμα, που είναι μια άλλου είδους ευφυΐα, μια πνευματική λειτουργία που μπορεί να σε βγάλει από πολλά αδιέξοδα.
Τι σας δυσκόλεψε περισσότερο στην παράσταση;
Η αποκρυπτογράφηση του κειμένου, που είναι πυκνό, ποιητικό, ελλειπτικό. Κάναμε πολλές συζητήσεις και αναλύσεις με τον σκηνοθέτη για το κείμενο που είναι έμμετρο και πρόζα μαζί. Οι ηθοποιοί λένε την πρόζα τους ή τραγουδούν πάνω στην παρτιτούρα και η μουσική έχει ισότιμο ρόλο στην αφήγηση με τον λόγο. Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον εγχείρημα και νομίζω ότι θα βρει ανταπόκριση από τον κόσμο.
Φως βλέπετε;
Αφού είμαστε στον πάτο, θα έρθει η άνοδος, αλλά όχι αναίμακτα. Η μόνη διέξοδος είναι η συμπόρευση και ο αναστοχασμός που ανταλλάσσεται με άλλους, που επικοινωνείται. Κανένας δεν μπορεί μόνος του ούτε πετυχαίνουμε τίποτα ο καθένας στον κόσμο του. Αναγνωρίζεις με ποιον θα πορευτείς όταν βλέπεις τα μάτια του, ακούς την εκφορά του και λες ας μην το χάσω αυτό, είναι πολύτιμο. Να, από κάτι τέτοια πιάνομαι.
INFO
Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Από 14 Δεκεμβρίου 2024 – 12 Ιανουαρίου 2025
Το ιστορικό ταξίδι του «Ματαρόα»
Μεταπολεμικά η Γαλλία έδωσε υποτροφίες σε χιλιάδες ταλαντούχους νέους από τα Βαλκάνια και τη Μεσόγειο ενδυναμώνοντας έτσι τον οικουμενικό ρόλο της μετά τον πόλεμο. Από την Ελλάδα 93 λαμπρά μυαλά πήραν υποτροφίες του γαλλικού κράτους, οι οποίες τους στήριξαν στην πορεία προς τη μεγάλη επιτυχία και τη διεθνή αναγνώριση. Συνολικά σάλπαραν από τον Πειραιά με το «Ματαρόα» 125 επιστήμονες και καλλιτέχνες. Ανάμεσά τους ήταν οι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Μιμίκα Κρανάκη, Κώστας Αξελός, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, οι φοιτητές αρχιτεκτονικής Εμμανουήλ Κινδύνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης, Γιώργος Κανδύλης, Πάνος Τσολάκης, Τάκης Ζενέτος, ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, ο γλύπτης Μέμος Μακρής, η γλύπτρια και συγγραφέας Νέλλη Ανδρικοπούλου, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μουσικός Δημήτρης Χωραφάς, ο τεχνοκριτικός Αγγελος Προκοπίου, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας, η συγγραφέας Ελλη Αλεξίου, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, ο ποιητής Ανδρέας Καμπάς, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς και πολλοί άλλοι. Μαζί τους πήραν χειρόγραφα, βιβλία, φωτογραφίες, λίγα ρούχα. Αφησαν πίσω τους τα πάντα. Ιθύνων νους της φυγάδευσης της νεότερης τότε πνευματικής ελίτ της Ελλάδας προς το μέλλον ήταν ο φιλέλληνας Οκτάβ Μερλιέ, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου, o οποίος επινόησε το «πλοίο της ελπίδας» για να σώσει ζωές και να δώσει ευκαιρίες σε εκείνους που τις άξιζαν. Το ταξίδι πέρασε από σαράντα κύματα αναβολών, εμποδίων διπλωματικών συνεννοήσεων. Ο αναπληρωτής του διευθυντή Ροζέ Μιλλιέξ έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην επιλογή των υποψήφιων υποτρόφων και την οργάνωση του ταξιδιού. Το «Ματαρόα», εκτός από τη μεταφορά επιζώντων από το Ολοκαύτωμα Εβραίων στην Παλαιστίνη, είχε μεταφέρει και Αμερικανούς πεζοναύτες στην Ευρώπη για την απόβαση στη Νορμανδία. Στο πλήρωμα του πλοίου βρέθηκε ο διασωθείς τρίτος πλωτάρχης του «Τιτανικού» Χέρμπερτ Πίτμαν, ο οποίος έμελλε να γίνει μάρτυρας της διάσωσης των νεαρών Ελλήνων λίγο προτού βγει στη σύνταξη. Δεν ξέρουμε αν κάποιοι από τους επιβάτες εκείνα τα σκοτεινά Χριστούγεννα του 1945 ήξεραν τότε ότι το αρχικό όνομα του πλοίου που θα άλλαζε τη ζωή τους ήταν «Diogenes» (Διογένης). Αν το ήξεραν, θα το είχαν θεωρήσει σίγουρα καλό σημάδι.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης στους επιβάτες
Όπως περιγράφει ο Κορνήλιος Καστοριάδης στη γαλλική τηλεόραση το ταξίδι του με το «Ματαρόα»: «Πήρα, λοιπόν, μια υποτροφία από τη γαλλική κυβέρνηση και ήρθα στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του ’45 με ένα σκάφος που λεγόταν “Ματαρόα”. Συναρπαστικό ταξίδι. Διασχίσαμε την κατεστραμμένη Ιταλία με κάτι απίθανα τρένα. Διασχίσαμε και την Ελβετία, όπου μας μιλούσαν για τις τεράστιες ανησυχίες των ντόπιων κατά τη διάρκεια του πολέμου. Δεν είχαν σοκολάτες οι άνθρωποι… Μας κάλεσαν να τους συμπονέσουμε. Κουνήσαμε με κατανόηση το κεφάλι. Στην Αθήνα, χειμώνα του ’41’42 κείτονταν στους δρόμους τα πτώματα των ανθρώπων που είχαν πεθάνει από την πείνα…»