Ο ψυχοθεραπευτής Λύο Καλοβυρνάς εδώ και δέκα χρόνια δίνει φωνή στις γυναίκες –με ή χωρίς παιδιά– τις οποίες απασχολεί το θέμα της μητρότητας. Τι σημαίνει για μια γυναίκα να μη θέλει να τεκνοποιήσει, με πόσα στερεότυπα πρέπει να παλέψει για κάτι που είναι απόλυτο δικαίωμά της, γιατί οι γυναίκες χρειάζεται να υπερασπιστούν μια απόφαση ζωής που για τους άντρες είναι αυτονόητη; Συναντηθήκαμε με τον Λύο Καλοβυρνά με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του βιβλίου του «Μητέρα μηδέν παιδιών – Η μητρότητα ως επιλογή ή επιβολή» το οποίο βασίζεται σε έρευνες και στις ψυχοθεραπευτικές ομάδες που οργανώνει και συζητήσαμε για το θέμα. Μια κουβέντα απαραίτητη ιδιαίτερα σήμερα που έπειτα από αγώνες δεκαετιών του γυναικείου κινήματος ξανανοίγει η συζήτηση περί αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος στις ΗΠΑ.
Μια γυναίκα που δεν θέλει να κάνει παιδί από ποια ηλικία συνήθως το γνωρίζει;
Κάποιες το γνωρίζουν από τότε που θυμούνται τον εαυτό τους, είτε άμεσα είτε κωδικοποιημένα, όπως για παράδειγμα κορίτσια που λένε ότι όταν μεγαλώσουν δεν
θέλουν να παντρευτούν. Ωστόσο, η μητρότητα είναι τόσο φυσικοποιημένη ώστε αρκετές γυναίκες το καταλαβαίνουν κατόπιν εορτής.
Συνήθως για ποιους λόγους μια γυναίκα δεν θέλει να αποκτήσει παιδιά;
Θεωρώ ότι η ίδια η ερώτηση είναι άτοπη. Μοιάζει σαν να προϋποθέτει ότι η απόκτηση παιδιού είναι ο φυσικός προορισμός, ενώ η απόφαση οποιασδήποτε γυναίκας να μην τεκνοποιήσει φωτίζει την ύπαρξη κάποιου προβλήματος. Η μητρότητα –η γονεϊκότητα εν γένει– δεν είναι κάτι φυσικό, δεν είναι απαραίτητο στάδιο στη φυσική πορεία ενός ανθρώπου. Είναι μια δυνατότητα που πολιτισμικά πριμοδοτείται περισσότερο ή λιγότερο.
Αυτό που λέγεται «μητρικό φίλτρο» υπάρχει;
Με την έννοια που έχουμε γαλουχηθεί να πιστεύουμε όχι. Δεν είναι μια στάση ζωής, μια κατάσταση, μια εσώτερη συνθήκη η οποία εκπορεύεται από τη φύση της
γυναίκας. Δεν αναβλύζει δηλαδή το μητρικό φίλτρο ως διά μαγείας είτε πριν από τη γέννα είτε κατά τον τοκετό. Αυτό που ισχύει είναι ότι κατά τον τοκετό και κυρίως μετά τη γέννα η σταθερή και άμεση δερματική και βλεμματική επαφή με το βρέφος προκαλούν διάφορες αλλαγές στη φυσιολογία μας σε επίπεδο έκκρισης νευροδιαβιβαστών όπως είναι η ωκυτοκίνη –η λεγόμενη φερομόνη της αγάπης– και η προλακτίνη που μας κάνει να θέλουμε προστατεύσουμε αυτό που αγαπάμε.
Αλλάζει επίσης η καλωδίωση του εγκεφάλου μας. Σε κάποιο σημείο του εγκεφάλου γίνεται μια αναδιάρθρωση των συνάψεων και γινόμαστε μητέρες. Και αυτό δεν αφορά μόνο το γυναικείο φύλο, αφορά και άντρες – αρκεί ο φροντιστής ή η φροντίστρια να έχει τη σταθερή βλεμματική και δερματική επαφή στο γυμνό δέρμα με το βρέφος. Αυτά δεν τα ξέρουμε επειδή τα σκεφτήκαμε· έχουν γίνει έρευνες στις οποίες νέοι γονείς έχουν εξεταστεί με λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες εγκεφάλου και με μέτρηση των ορμονών τους πριν και μετά τη γέννηση του παιδιού. Στις μελέτες αυτές παρατηρείται ότι οι νευροδιαβιβαστές και η καλωδίωση του εγκεφάλου του κύριου φροντιστή αλλάζουν. Αυτό σημαίνει ότι και οι γυναίκες που δεν έχουν γεννήσει αλλά έχουν υιοθετήσει ένα παιδί μπορεί να είναι εξίσου μητέρες. Μητέρες γινόμαστε, δεν είναι κάτι που αφορά τη γέννα αυτή καθαυτή. Οι γυναίκες που δεν αισθάνονται τη μητρότητα δεν σημαίνει ότι έχουν κάποιο πρόβλημα, απλώς δεν νιώθουν αυτήν τη σύνδεση με το βρέφος.
Τέτοιου είδους σύνδεση δεν συναντάμε συχνά και στις συντροφικές σχέσεις;
Ναι, βέβαια. Η στοργή και η προστασία είναι έμφυτες τάσεις στον άνθρωπο. Απλώς μπορεί να πριμοδοτηθεί όπως συμβαίνει συχνά στις γυναίκες ή να αποθαρρυνθεί
όπως συμβαίνει κατά κόρον με τους άντρες. Αν ένα κοριτσάκι δέκα χρόνων ασχολείται με το μικρό του αδερφάκι θεωρείται ότι όλα είναι καλά – κάποιες φορές ίσως το πιέσουν να το κάνει. Ενα αγόρι που σε αυτή την ηλικία ασχολείται πάρα πολύ με τη φροντίδα του μικρού/ής αδερφού/ής του συνήθως αποθαρρύνεται. Αυτή θεωρείται ύποπτη συμπεριφορά στους άντρες.
Γιατί;
Επειδή δεν ζούμε φυσικά, ζούμε σε πολιτισμούς. Ο τρόπος που βιώνουμε να είμαστε άντρες ή γυναίκες αποτελεί προϊόν κοινωνικής εκμάθησης και δεν είναι το ίδιο σε όλες τις κουλτούρες, σε όλες τις εποχές. Το να γίνω άντρας ή το να γίνω γυναίκα ποικίλλει από εποχή σε εποχή και βλέπουμε πολλές αλλαγές στη δική μας γενιά. Διαφέρει πολύ σήμερα η έννοια του ανδρισμού σε σχέση με ό,τι σήμαινε πριν από 20-30 χρόνια – το ίδιο ισχύει για τη θηλυκότητα. Ομως εκπαιδευόμαστε έμφυλα.
Τι συνέβαλε τις τελευταίες δεκαετίες ώστε να εκφραστεί συνειδητά η απόφαση για μη μητρότητα;
Μέχρι την εφεύρεση του αντισυλληπτικού χαπιού δεν υπήρχε δυνατότητα για τις γυναίκες να μη γίνουν μητέρες. Ο μόνος διαφορετικός δρόμος που μπορούσαν να διαλέξουν στις περισσότερες κουλτούρες διαχρονικά ήταν είτε να μονάσουν είτε να μείνουν ανύπαντρες, αλλά και η τελευταία επιλογή δεν ήταν πάντα λειτουργική καθώς είχε τεράστιες συνέπειες στον βιοπορισμό τους. Οπότε δεν ήταν κάτι εύκολο, δεν ήταν κάτι που μπορούσε να οργανώσει και να οραματιστεί μια γυναίκα. Ξαφνικά στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970 έγινε αυτή η τεράστια αλλαγή που ευνοήθηκε και από άλλες αλλαγές, όπως η νομιμοποίηση των αμβλώσεων που πέτυχε το γυναίκειο κίνημα. Ειδικά το χάπι επέτρεψε στις γυναίκες να σκεφτούν ότι το να κάνουν παιδί δεν ήταν κάτι υποχρεωτικό και πως θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν και με άλλους τρόπους στη ζωή τους.
Πόσο συχνό φαινόμενο είναι μια γυναίκα που συνειδητά δεν θέλει να τεκνοποιήσει να μετανιώνει για την απόφασή της;
Καθόλου συχνό όταν είναι συνειδητή η απόφαση. Αυτό είναι μύθος, είναι ένα από τα βασικά όπλα της πατριαρχίας για να ποδηγετεί τις γυναίκες και να τις οδηγεί πίσω στο μαντρί.
Υπάρχουν μητέρες που έχουν μετανιώσει για την επιλογή τους;
Δεν είναι συχνό φαινόμενο, αλλά συμβαίνει. Είναι εξαιρετικά δύσκολο για μια γυναίκα να βρει το θάρρος να ομολογήσει στον εαυτό της ότι έκανε μια επιλογή που
δεν της ταιριάζει. Μια τέτοια αναγνώριση μέσα της θα οδηγούσε σε τεράστιαανατροπή τη ζωή της. Θα σήμαινε την ακύρωση όλης της ζωής της. Επίσης αν ομολογήσει κάτι τέτοιο, τι θα κάνει με το παιδί; Τα ποσοστά των μητέρων που μετάνιωσαν που έκαναν παιδί κυμαίνεται στο 2%. Παρόμοια ποσοστά δίνει και μια αμερικανική έρευνα αλλά και η δική μου έρευνα που έκανα πρόπερσι σε πληθυσμό2.600 γυναικών – ήταν 2,1 %.
Τι κόστος έχει για ένα παιδί όταν η μητέρα του μετανιώσει για την επιλογή της;
Δεν είναι απαραίτητο ότι επηρεάζει τη σχέση· μπορεί ναι, μπορεί όχι. Δεν έχω συνεργαστεί ψυχοθεραπευτικά με τέτοιες γυναίκες. Σίγουρα όμως επηρεάζει τη σχέση με τον εαυτό και την ποιότητα ζωής. Πώς θα είναι η ζωή ενός ανθρώπου πουνιώθει ότι έχει προδώσει τον εαυτό του; Μια υπόθεση που κάνω είναι ότι συχνά η επιλόχεια κατάθλιψη –πέρα από τις ορμονικές τεράστιες μεταβολές που συμβαίνουν μετά τον τοκετό και κατά τη λοχεία– παρουσιάζεται σε κάποιες γυναίκες που ξαφνικά συνειδητοποιούν εμπράκτως και ουσιαστικά ότι έχουν κάνει μια επιλογή που ίσως δεν είναι αυτό που πραγματικά ήθελαν. Δεν λέω ότι όλες οι επιλόχειες καταθλίψεις οφείλονται σε αυτό, αλλά συμβαίνει και αυτό.
Αρκετά συχνά, τουλάχιστον σε παλαιότερες γενιές, οι γυναίκες που γίνονταν μητέρες ένιωθαν την υποχρέωση να απαρνηθούν τον ρόλο της ερωμένης. Τι συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις στη σχέση με το παιδί;
Εφόσον η μητρότητα είναι κατάσταση θυσίας και δοτικότητας, για κάποιες γυναίκες αυτό σημαίνει ότι οι ίδιες δεν υπήρχαν ως άτομα αλλά μόνο ως μητέρες. Σε αυτές τις περιπτώσεις η σεξουαλική επιθυμία αντιμετωπίζεται εξ ορισμού σαν κάτι εγωιστικό επειδή αφορά την απόλαυσή τους. Πάρα πολλές μητέρες που είναι εμποδισμένες από πριν στο σεξ διοχετεύουν όλη τους τη σεξουαλικότητα στο παιδί τους… όλη τη στοργή, όλη τη σωματική, δερματική επαφή, τις αγκαλιές, τα φιλιά. Παραγκωνίζουν τον άντρα τελείως και αφοσιώνονται με έναν αρρωστημένο τρόπο στο παιδί τους. Υπάρχουν γονείς που «παντρεύονται» τα παιδιά τους, κυρίως γυναίκες. Οι γυναίκες συχνά έχουν πολύ λιγότερες αρένες να διαπρέψουν και να αυτοπραγματωθούν απ’ ό,τι οι άντρες. Συχνά η μόνη εξουσία, ο μόνος χώρος που θα μπορούσαν να ασκήσουν κάποια εξουσία είναι το παιδί τους. Αν είχαν πληγωθεί από τους άντρες ή αν δεν είχαν ποτέ μια βαθιά σύνδεση μαζί τους, «παντρεύονται» τον γιο τους ή την κόρη τους, καθιστούν το παιδί τους συνυπεύθυνο, του εκμυστηρεύονται πράγματα που δεν θα έπρεπε να ακούει· γονεοποιούν το παιδί τους με έναν τρόπο.
Είναι η μητέρα ένας κοινωνικός ρόλος στον οποίο έχουν επενδυθεί υπέρμετρες προσδοκίες;
Ναι, είναι ανήλεες οι προσδοκίες που επιβάλλονται στις μητέρες. Πάντως ούτε καν στον δικό μας πολιτισμό η μητρότητα δεν είναι διαχρονική αξία. Το πώς εννοιολογούμε και βιώνουμε τη μητρότητα στον δυτικό κόσμο είναι προϊόν των τελευταίων 200 χρόνων. Εχουμε να κατηγορήσουμε και να ευχαριστήσουμε κυρίως τον Ρουσό γι’ αυτό. Σε παλαιότερες εποχές και άλλους πολιτισμούς το να είσαι μητέρα δεν σήμαινε σχεδόν τίποτε. Ηταν μια αγγαρεία, η γέννα ήταν μια επικίνδυνη
διαδικασία για τη ζωή των γυναικών και δεν είχαν τη σχέση με τα μωρά τους που έχουν οι σημερινές γυναίκες. Γεννούσαν για παράδειγμα ένα παιδί το οποίο ίσως έδιναν να το μεγαλώσουν άλλοι άνθρωποι και ίσως το ξανάβλεπαν έπειτα από χρόνια.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον θεσμό της οικογένειας;
Η έννοια της οικογένειας δεν είναι φυσική. Αν ρίξουμε μια ματιά στο παγκόσμιο ρολόι της ανθρωπότητας, η πυρηνική οικογένεια –μαμά, μπαμπάς και δύο παιδιά ξεκινάει στις 12 παρά πέντε. Ακόμη και αυτό που θεωρούμε οικογένεια είναι πολύ πρόσφατη έννοια στην ελληνική πραγματικότητα. Μέχρι τη δεκαετία του 1970 η οικογένεια αποτελούνταν από τη μαμά, τον μπαμπά, την ανύπαντρη θεία, τον ανύπαντρο θείο, τον παππού, τη γιαγιά. Ολοι αυτοί ήταν οικογένεια γύρω από μια
κοινή αυλή. Συχνά ο πατέρας έλειπε μακριά από το σπίτι για δουλειά. Ηταν προαιρετική η συμμετοχή του στον κλειστό πυρήνα της οικογένειας. Είναι φαιδρά τα επιχειρήματα του τύπου «τα παιδιά χρειάζονται δύο γονείς». Τα περισσότερα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς δύο γονείς ή με τρεις ή τέσσερις γονείς, με διαφορετικές ταμπέλες ο καθένας. Αυτό που πριμοδοτείται ως μοντέλο είναι το «μαμά, μπαμπάς και δύο παιδιά» αν και αυτό ήδη ακυρώνεται στην πράξη και αντικαθίσταται από νέες μορφές οικογένειας.
INFO
Το βιβλίο «Μητέρα μηδέν παιδιών – Η μητρότητα ως επιλογή ή επιβολή» του Λύο Καλοβυρνά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg
