Ο διπλωματούχος ξεναγός Κωστής Τάλως από την ομάδα Αθηνολόγιο μας ξεναγεί στην Ιερά Οδό, στη διάρκεια της πεζοπορίας από την Αθήνα έως το Τελεστήριο της Ελευσίνας. Στο ρεπορτάζ ο Παναγιώτης Φρούντζος.
«Γιατί εκείνο πια το δείλι,/ σαν άρρωστος, καιρό, που πρωτοβγαίνει/ ν’ αρµέξει ζωή απ’ τον έξω κόσµον,/ ήµουν περπατητής µοναχικός στο δρόµο/ που ξεκινά από την Αθήνα κι έχει/ σηµάδι του ιερό την Ελευσίνα./ Τι ήταν για µένα αυτός ο δρόµος πάντα/ σα δρόµος της Ψυχής…»
Τους στίχους του Άγγελου Σικελιανού είχα στον νου καθώς την περασµένη εβδοµάδα παρακολουθούσα στιγµές από την οδοιπορία της οµάδας του Αθηνολόγιου –οµάδας του Facebook µε δράση στην πόλη– στην Ιερά Οδό: το ταξίδι ξεκίνησε από την Αθήνα για να καταλήξει στο Τελεστήριο της Ελευσίνας. Μια διαδροµή, η πιο ιερή του αρχαίου µεσογειακού κόσµου, σε αναζήτηση όχι µόνο των υλικών σηµαδιών που κατέλιπαν πρότεροι κόσµοι, αλλά και µιας µυστικής συγκίνησης που πηγάζει από τη βιωµατική αναζήτηση της λύτρωσης.
Ακολουθώντας αρχαία ίχνη στην πόλη
Ήρθαµε σε επαφή µε ένα από τα ιδρυτικά µέλη του Αθηνολόγιου, τον διπλωµατούχο ξεναγό Κωστή Τάλω, προκειµένου να µοιραστεί µαζί µας την εµπειρία της περιδιάβασης της Ιεράς Οδού και για να µας επανασυστήσει τοπόσηµα από τα οποία περνούµε καθηµερινά αλλά µένουν «αόρατα». «Ιερά Οδό αποκαλούµε οποιαδήποτε οδό συνδέει µια πόλη µε ένα ιερό. Η Μίλητος συνδεόταν µέσω ιεράς οδού µε τα ∆ίδυµα όπου βρίσκονταν ο ναός και το µαντείο του Απόλλωνα, η Στρατονίκεια µε τη Λάγινα όπου υπήρχε το ιερό της Εκάτης. Η αθηναϊκή, που την έλεγαν Ελευσινιακή, ήταν άλλη µία ιερά οδός, αλλά υπήρξε η πιο σηµαντική από όλες. Ξεκίνησε το ταξίδι της στα µυκηναϊκά χρόνια προτού ακόµη αρχίσει να οργανώνονται τα Ελευσίνια Μυστήρια. Κάπου προς τον 8ο αιώνα άρχισε να παγιώνεται η λατρεία. Λένε ότι είναι η αρχαιότερη της Ευρώπης, η οποία µάλιστα επιβίωνε έως και τη δεκαετία του 1930. Με την εξέλιξη και την επέκταση της πόλης όµως το µεγαλύτερο µέρος της χάθηκε – µέσα από τις σωστικές κατά κύριο λόγο ανασκαφές άρχισαν να βρίσκουν κάποια τµήµατά της».
Ο σύγχρονος διαβάτης ελάχιστα κοινά θα αντικρίσει µε αυτά που έβλεπαν οι κάτοικοι της αρχαίας πόλης. Το τοπίο πλέον είναι αλλαγµένο, οπότε «πρέπει να αποµονώσεις τη σκέψη σου, να εστιάσεις σε άλλα πράγµατα για να µπορέσεις να δεις όσα φανερώνονται στα µάτια σου αλλιώς. Κυρίως να κοιτάς τον στόχο, όχι απαραίτητα αυτό που βλέπεις. Να το πας λίγο υπερβατικά» λέει ο Κωστής Τάλως. Και φυσικά η υπέρβαση από την πραγµατικότητα είναι απαραίτητη. Πώς αλλιώς ο αρτηριοσκληρωτικός, ορθολογιστικός νους µας µπορεί να χωρέσει τα πάθη της θεάς ∆ήµητρας; Την κατάβαση της Περσεφόνης στον Αδη και την επιστροφή της στον κόσµο των ζωντανών; Αραγε αυτό δεν εξασφάλιζε η συµµετοχή στα Ελευσίνια Μυστήρια; Να συναισθανθείς τι υπάρχει στην άλλη πλευρά και αν αυτό που υπάρχει είναι µια δεύτερη ευκαιρία.
«Να δεις µε έναν πιο ευοίωνο τρόπο τον θάνατο. Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν από τις σηµαντικότερες γιορτές του πλανήτη. ∆ανείζοµαι κάτι που είπε ένας αρχαιολόγος, ότι η αίσθηση όταν φτάνεις στο Τελεστήριο είναι ανάλογη µε αυτήν όταν φτάνεις στον Αγιον Ορος. Η Ελευσίνα είναι η Ιερουσαλήµ εκείνων των εποχών. Τα µυστήρια τελούνταν τον µήνα Βοηδροµιώνα, ο οποίος συµπίπτει µε τα τέλη Σεπτεµβρίου αρχές Οκτωβρίου – βασικά ήταν κινητή εορτή, αλλά κάπου εκεί υποθέτουµε ότι γίνονταν. Προηγούνταν βέβαια τα Μικρά Μυστήρια, τα εν Αγραις, τα οποία τελούνταν στον ναό της Αγροτέρας Αρτέµιδος που καταστράφηκε τον 18ο αιώνα. Πρώτα θα έπρεπε να συµµετέχεις σε αυτά και µετά να βρεθείς στα Μεγάλα Μυστήρια» εξηγεί ο ξεναγός µας.
«Η ποµπή ξεκινούσε από το Ελευσίνιο –το “παράρτηµα” της Ελευσίνας στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας–, όπου σήµερα βρίσκεται η πάνω ταβέρνα Οι ∆ιόσκουροι. Κι αν πας στην Παναγία Γοργοεπηκόου –προσωπικά ξεκινάω πολύ συχνά από εκεί–, θα δεις ένα επιστύλιο στο οποίο υπάρχουν τα ελευσινιακά σύµβολα. Στη συνέχεια περνούσαν από την οδό Παναθηναίων, κατέβαιναν στο ∆ίπυλο, τη µεγάλη πύλη της Αθήνας, και βρίσκονταν στην Ιερά Πύλη» συνεχίζει ο Κωστής Τάλως. Η ποµπή, όλη ντυµένη στα λευκά, µε το ξόανο του Ιακχου έµπαινε στην Ιερά Οδό, η οποία συµπίπτει –όχι απόλυτα όµως– µε τη σηµερινή χάραξη.
Αναρωτιέµαι αν ο Παυσανίας θα είναι καλός οδηγός; «Όταν ξεκινάµε δεν έχουµε µόνο τον Παυσανία στο µυαλό – είναι λίγο ωµός στις περιγραφές του. Εχουµε παραστάτες και τον Αγγελο Σικελιανό και τον µελετητή θρησκειών Καρλ Κερένιι. Μπορείς να πλάσεις τον κόσµο που αντίκριζαν οι αρχαίοι κρατώντας τις εικόνες από το ξεκίνηµα του ταξιδιού στο Γεωπονικό Πανεπιστήµιο. Τα κυπαρίσσια του, οι ελιές του Ελαιώνα, οι ελάχιστες που έχουν αποµείνει στον Βοτανικό Κήπο, τα πεύκα στο Ποικίλο Ορος και το Αιγάλεω –εκεί όπου βρίσκεται η Μονή ∆αφνίου· κάποτε ήταν ο ναός του ∆αφνηφόρου Απόλλωνα– σου µεταδίδουν την αίσθηση που αποκόµιζαν οι συµµετέχοντες στην ποµπή».
Μετά ακολουθεί µια οδός ταχείας κυκλοφορίας, όπου η διάβαση είναι σχεδόν αδύνατη και επικίνδυνη. Ακόµη κι εκεί όµως συναντάµε ένα µοναδικό κατάλοιπο. «Πρόκειται για το ιερό της Αφροδίτης. Αν και έχει γίνει προσπάθεια να αναδειχτεί ο χώρος, το περίεργο είναι ότι δεν έχει ανοίξει ποτέ. Είναι από τους πιο σηµαντικούς αρχαιολογικούς τόπους που βρίσκονται κοντά στην Αθήνα, λόγω του ότι παραµένει µέχρι σήµερα ζωντανός. Πηγαίνουν άνθρωποι –αυτοί που αποτολµούν να πηδήσουν τα κάγκελα– και αφήνουν κάτι, ιδιαίτερα στη γιορτή των ερωτευµένων».
Στη συνέχεια της διαδροµής βρίσκονταν οι δύο ιερές λίµνες – η µία έχει γίνει διυλιστήρια, η άλλη παραµένει (η αρχαία Ρειτός, σήµερα Κουµουνδούρου). «Επίσης συναντάς τις δύο γέφυρες όπου στη διάρκεια της ποµπής ακούγονταν οι γεφυρισµοί (χοντροκοµµένα αστεία). Η πρώτη είναι του Αθηναϊκού Κηφισού (βρέθηκε στη διάρκεια των εργασιών για το µετρό) και η δεύτερη του Ελευσινιακού Κηφισού. Φυσικά δεν έχουν διασωθεί όλα αυτά που περιγράφει ο Παυσανίας, αλλά γνωρίζουµε ότι στον Αγιο Σάββα τον Ηγιασµένο υπήρχε κάτι από αυτά που περιγράφει: να ήταν ο ναός του Μειλιχίου ∆ιός, να ήταν η ιερή συκιά του Φύταλου; Ο,τι αποµένει από την ελιά του Πλάτωνα είναι η θέση της» επισηµαίνει ο Κ. Τάλως.
Μια εποχή στην κόλαση της εθνικής οδού
«Η αγωνία που βιώνεις στη διαδροµή –ειδικά όταν έρχονται τα δύσκολα, σαν βρεθείς στο κράσπεδο της εθνικής µε τον ήχο της νταλίκας να βουίζει διαρκώς στα αυτιά σου, εισπνέεις στα κατάβαθά σου το διοξείδιο του άνθρακα και βλέπεις γύρω σου διυλιστήρια και εργοστάσια χαλυβουργίας– είναι σχεδόν µεταφυσική. Νιώθεις να περνάς στην άλλη πλευρά, σε ένα χώρο που είναι τελείως νεκρός, ο οποίος όµως παλεύει για να ζήσει. Οταν φτάνεις στη λίµνη Κουµουνδούρου, που είναι γεµάτη θαλασσοπούλια και ανεµώνες, δεν γίνεται να µην αντιληφθείς τον αγώνα που δίνει η ζωή για να επικρατήσει.
Ο κόσµος αυτός δεν έχει παραδοθεί και προσπαθεί. Καθώς αφήνεις πίσω σου την πόλη, το τοπίο αλλάζει, γίνεται σκληρό, αδυσώπητο. Όταν τελικά φτάνεις στον µικρόκοσµο του Τελεστηρίου, έχοντας αντικρίσει προηγουµένως έναν γιγαντιαίο κόσµο, βιώνεις τη λύτρωση της επανόδου – ναι, βρέθηκες στον κάτω κόσµο, αλλά τώρα επιστρέφεις πίσω· ο αρχαιολογικός χώρος είναι ονειρικός την άνοιξη, βλέπεις τον µανδύα της Περσεφόνης σε όλο του το µεγαλείο. Η συµπύκνωση της εµπειρίας του θανάτου και της αναγέννησης σε µια διαδροµή» µοιράζεται τις σκέψεις του ο ξεναγός µας.
Μια διαδροµή σαν ιεροτελεστία, µια διαδροµή στο τέρµα της οποίας µπορεί να βρεις απαντήσεις για τα µυστήρια που κυκλώνουν την ανθρώπινη ζωή. «∆εν είναι µόνο µια σύγχρονη ιεροτελεστία, αλλά ένα ταξίδι στη λήθη. Η Ελευσίνα είναι ένα µέρος που ξεχάστηκε, που έχει απολέσει τα πάντα. Είναι σαν να έχει γυρίσει την πλάτη στη θάλασσα. Να είσαι πόλη παραθαλάσσια και να έχεις γυρίσει την πλάτη στη θάλασσα» διαπιστώνει ο Κωστής Τάλως.
Είµαστε καλοί να µιλάµε αορίστως και γενικώς για το προγονικό κλέος, να ανακαλούµε στιγµές που χάραξαν ανεξίτηλα το πολύπαθο σώµα της αρχαίας ιστορίας, να παραθέτουµε ονόµατα κενολογώντας, «όχι όµως τόσο καλοί όταν απαιτείται να καταβυθιστούµε σε αυτό το παρελθόν. Ολοι από έναν καναπέ αντιδρούµε δυναµικά· έχουµε µεγάλο ταλέντο σε αυτό. Στην πράξη τι γίνεται; Χιλιάδες άνθρωποι κάθε χρόνο περπατάνε το µονοπάτι –ένα πολύ πιο σύγχρονο µονοπάτι σε σχέση µε την Ιερά Οδό– του Αγίου Ιακώβου για να πάνε στο Σαντιάγκο ντε Κοµποστέλα προκειµένου να φτάσουν στον καθεδρικό ναό.
Στην Ιερά Οδό είµαστε από τους ελάχιστους που το έκαναν στη σύγχρονη ιστορία… εκατοµµύρια το κάνουν µε αυτοκίνητο, ελάχιστοι µε τα πόδια. Είναι σαν να έχουµε φρακάρει µια αρτηρία και ο θάνατος είναι βέβαιος. Κι εµείς προσπαθούµε να αιµοδοτήσουµε την αρτηρία» ολοκληρώνει ο Κ. Τάλως.
Out of the box
Τι είναι και τι θέλει το Αθηνολόγιο;
«Το Αθηνολόγιο θέλει να αρχίσουμε να σηκωνόμαστε από τους καναπέδες, να βλέπουμε μέρη που δεν φανταζόμαστε ότι υπάρχουν στη χώρα, ξεχασμένα πολλά στον χωροχρόνο – κάποια τα θυμόμαστε, κάποια τα ξέρουμε με έναν τρόπο και καλό είναι να τα μάθουμε και με άλλον. Ενα ξεχασμένο μέρος είναι εκτεθειμένο σε κινδύνους, όμως η μαγεία είναι ότι έχει παραμείνει στην εποχή του. Σε όποια κατάσταση κι αν διασώζεται, βρίσκεται στην εποχή του. Η ομάδα του Αθηνολόγιου περπατά στα χνάρια του αρχαίου κόσμου, ενίοτε και του νέου – θεωρώ ότι οι δυο κόσμοι συνδέονται. Τον αρχαίο κόσμο ούτως ή άλλως τον θεωρώ κάτι πολύ μελλοντικό, θα τον βρίσκουμε πάντα μπροστά μας. Και σε χίλια χρόνια από τώρα πάντα εκεί θα είναι. Το Αθηνολόγιο επανασυστήνει μια χώρα που οι σύγχρονοι δεν γνωρίζουν καλά. Γνωρίζουν αυτά που βλέπουν στην τηλεόραση. Αν εντάξω ένα μνημείο στο φόντο ενός τηλεοπτικού σίριαλ, θα το μάθει όλη η Ελλάδα. Και δεν γίνεται έτσι. Πρέπει να βγεις στον έξω κόσμο, να καταλάβεις τι έχεις, να το εκτιμήσεις ή να μην το εκτιμήσεις – είναι δική σου επιλογή».
Άραγε δεν είναι καλό που υπουργός Πολιτισμού είναι η Λίνα Μενδώνη που είναι αρχαιολόγος;
«Είναι πολύ καλό και αυτό γιατί οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ποιο είναι το καλό των μνημείων. Αυτό άλλωστε το είδαμε και πρόσφατα στις περιπτώσεις της απόσπασης των αρχαιοτήτων από τον σταθμό Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη και στο τσιμέντωμα της Ακρόπολης. Οι αρχαιολόγοι αντιμετωπίζουν τα μνημεία ως έχουν και όχι σαν επενδύσεις ή εμπόδια για επενδύσεις».
*Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento στις 6/2/2022