O κόσμος του Banksy - «Μην ακουμπάς στον τοίχο, είναι φρεσκοβαμμένος»

Γκραφιτάδες, ακαδημαϊκοί και συγγραφείς μιλούν στο Documento για τον προβοκάτορα καλλιτέχνη και ακτιβιστή.

Η μαγεία της δουλειάς του Banksy βρίσκεται στις ξαφνικές παρεμβάσεις του από το Λονδίνο μέχρι το ξενοδοχείο Walled Οff Hotel στην Παλαιστίνη, στο καυστικό πολιτικό μήνυμα, στην άρνησή του να ενσωματωθεί στο κυρίαρχο σύστημα της τέχνης. Η στάση αυτή κορυφώθηκε με την αυτοκαταστροφή έργου του στην πολυτελή δημοπρασία του οίκου Sotheby’s πριν από λίγο καιρό. Με αφορμή την έκθεση «Τhe World of Bansky» στην Τεχνόπολη (είναι γνωστό ότι ο ίδιος δεν στηρίζει ιδιαίτερα τέτοιες διοργανώσεις) κάναμε μια προσπάθεια να τον «αποκρυπτογραφήσουμε» με τη βοήθεια ανθρώπων που γνωρίζουν καλά το έργο του.

Αλεξάνδρα Κολλάρου

Art Promoter, Συγγραφέας του βιβλίου «Η Ελληνική Τέχνη από το Α έως το Ω»

«Κοινωνικό faux pas στον κόσμο της street art»

Ο Banksy είναι κάτι σαν Ρομπέν των δασών του καλλιτεχνικού κόσμου. Παρότι τα έργα του πιάνουν εκατοντάδες χιλιάδες στις δημοπρασίες, ο ίδιος τα προσφέρει δωρεάν στο κοινό μέσα από τις τοιχογραφίες του ή στήνει δράσεις μέσα από τις οποίες (πάντα με ένα βαθμό δυσκολίας) μπορεί κάποιος να τα αποκτήσει έναντι ελάχιστου αντίτιμου.

Εδώ και αρκετά χρόνια έχει πάρει τις αποστάσεις του από το επίσημο σύστημα της τέχνης. Δεν εκπροσωπείται από κάποια γκαλερί, ούτε συμμετέχει σε εκθέσεις. Αντίθετα, διοργανώνει τις δικές του δράσεις, που έχουν σχεδόν πάντα “κομάντο” χαρακτήρα και υψηλό wow factor (όπως το δυστοπικό θεματικό πάρκο Dismaland ή το εκκεντρικό ξενοδοχείο Walled off Hotel που έχει ανοίξει στην Παλαιστίνη) και, με εξαίρεση τη γενέτειρα του το Bristol, αποφεύγει τις συνεργασίες με επίσημους φορείς. Περιορίζεται απλώς στο να τους «τρολλάρει» με ευρηματικούς τρόπους (βλ. Sotheby’s, British Museum). Η πλειοψηφία των εκθέσεων του, σε παγκόσμια κλίμακα, γίνονται χωρίς την άδεια του και συχνά δεν έχουν καν σχέση με την αυθεντική δουλειά του.

Από τεχνικής άποψης το στυλ του δεν είναι τίποτα ιδιαίτερο – πρόκειται για βασικά στένσιλς που οποιοσδήποτε με στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά με την τεχνική μπορεί να αναπαράγει (γι’ αυτό και οι απομιμήσεις δίνουν και παίρνουν). Η μαγεία στη δουλειά του βρίσκεται κυρίως το μήνυμα και στο timing. Οι δημόσιες παρεμβάσεις του είναι πάντα επίκαιρες και ουσιαστικές.

Έχω μιλήσει με τον Banksy μερικές φορές μέσω μέιλ– το πιθανότερο φυσικά είναι να ήταν κάποιος συνεργάτης του. Δεν τον γνωρίζω προσωπικά, συνεργάζομαι ωστόσο με μερικούς καλλιτέχνες που διαπιστωμένα τον ξέρουν καλά (όπως ο Ben Eine που υπήρξε βασικός συνεργάτης του την εποχή του περίφημου Pictures on Walls). Όλοι αυτοί μιλούν με τα καλύτερα λόγια για τον καλλιτέχνη. Γενικά πολλοί άνθρωποι του χώρου παριστάνουν ότι είναι κολλητοί με τον Banksy. Ταυτόχρονα όπως υπάρχει ένα είδος ταμπού γύρω από την περίπτωση του – δεν θα μάθεις ποτέ κάτι ιδιαίτερο και ούτε επιτρέπεται να ρωτήσεις κάτι παραπάνω, είναι κάτι σαν κοινωνικό faux pas στον κόσμο της street art. Καθώς δεν έχει προκύψει να επιβεβαιώσω την ύπαρξη του δια ζώσης, είμαι επιφυλακτική για την ταυτότητα του. Οποιαδήποτε από τις εικασίες που κατά καιρούς ανακυκλώνονται θα μπορούσε να ισχύει. Θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια ομάδα καλλιτεχνών. Όπως και να έχει, πρόκειται για μοναδική περίπτωση.

Πάρις Ξυνταριανός Τσιροπινάς

Street Artist, Υποψήφιος Διδάκτωρ του Τμήματος Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου

«Βγες στον δρόμο, αυτή η τέχνη σε περιμένει!»

Τη στιγμή που ένας «διαδικτυακός» περίπατος κοστίζει όσο το πάγιο του εκάστοτε παρόχου, ένας περίπατος στην πόλη στοιχίζει όση ενέργεια το σώμα καταναλώνει. Ακόμα και στην μικρότερη διαδρομή, ο περιπατητής είναι πιθανό να συναντήσει έργα γκράφιτι και τέχνης του δρόμου (Street art) και δεν χρειάζεται να είναι ένας flâneur του Σαρλ Μπωντλαίρ, με οικονομική επιφάνεια και κομψά ντυμένος που «περπατά σαν χελώνα» αρκεί να γνωρίζει τον τρόπο για να διαβάσει τις ιστορίες των δρόμων.

Αυτές οι ιστορίες γράφονται χρόνια τώρα, ακατάληπτες για κάποιους, όταν δεν είναι μυημένοι στους κώδικες του γκράφιτι, στόχος δίωξης από τον νόμο στις περισσότερες χώρες του κόσμου, έρεισμα για πολιτικές υποσχέσεις ή δηλώσεις, μόδα/trend, πηγή οικονομικού οφέλους σε άλλες περιπτώσεις, που συχνά έρχεται πλάι-πλάι με την έννοια του gentrification (εξευγενισμός).

Για τους θιασώτες, τα έργα του δρόμου είναι σημεία έμπνευσης και θαυμασμού, μία νότα χαρούμενη που χαϊδεύει το μπετόν, μια χρωματιστή ανάσα, παλίμψηστα τοιχογραφιών, μια μορφή αντίστασης, κοινωνικός προβληματισμός ή ακόμα και ακτιβισμός (όπως στα έργα του πασίγνωστου Banksy), όμως πάνω απ’ όλα για τους ίδιους του δημιουργούς τους, είναι ίσως η τελευταία εναπομείνασα ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση.

Η λέξη «ελεύθερη» δεν αναφέρεται μόνο για να προσδώσει έναν χαρακτήρα αντίδρασης στην καταπίεση (πράγμα που φυσικά και συμβαίνει με την τέχνη του δρόμου). Σημαίνει επίσης ότι όλες οι εκφάνσεις της τέχνης του δρόμου, από τις ταγκιές μέχρι τα αυτοκόλλητα έως τα μεγάλης κλίμακας murals, παρέχονται χωρίς αντίτιμο στον θεατή τους, αποτελώντας μία ευχάριστη – ή και δυσάρεστη – έκπληξη στην καθημερινότητά του. Τα έργα αυτά δεν λογοκρίνονται ούτε φιλτράρονται, αλλά ωστόσο μπορούν να κριτικάρουν και να σατιρίσουν και ενώ δεν ανήκουν σε μία γλώσσα ή σε ένα ήδη υπάρχον κίνημα τέχνης, δημιουργούν μόνα τους μια νέα, πολυδιάστατη και πολυμορφική κουλτούρα ανοικτή προς όλες τις ηλικίες και τις κοινωνικές τάξεις. Επιπλέον, οι δημιουργοί τους είναι ως επί το πλείστο άνθρωποι λαϊκοί, συνήθως χωρίς ακαδημαϊκή κατάρτιση, παιδιά, έφηβοι και νέοι ενήλικες, που συνομιλούν με την κοινωνία, με όλους μας, μέσα από τα πινέλα και τα spray τους χωρίς να φοβούνται.

Όμως αυτά είναι πάνω-κάτω γνωστά. Ο συγγραφέας Lee Bofkin εκτιμά ότι οι ενεργοί καλλιτέχνες του δρόμου στις μέρες μας είναι τόσο πολλοί και η ποσότητα των έργων γκράφιτι και τέχνης του δρόμου που παράγονται κάθε Σαββατοκύριακο τόσο μεγάλη, που θα μπορούσε να γεμίζει όλες τις γκαλερί του πλανήτη τουλάχιστον μία φορά κάθε εβδομάδα. Δεν έχεις πλέον καμία δικαιολογία: βγες στον δρόμο· αυτή η τέχνη σε περιμένει!

Σελίδα Facebook: https://www.facebook.com/reallygraffiti/

CRS, street artist

«Ιδιοφυία και ταλέντο»

Ο Banksy είναι ότι πιο επαναστατικό υπάρχει στην τέχνη σήμερα. Η ιδιοφυΐα και το ταλέντο που τον διακατέχουν δημιουργούν έργα τέχνης που αντικατοπτρίζουν την αλήθεια του κόσμου. Συγκεκριμένα, κρατώντας την ανωνυμία του οδηγεί τον δέκτη στο να μην σκέφτεται το πρόσωπο του αλλά το μήνυμα που θέλει να στείλει μέσα από τα έργα του. Έχω την τιμή να είμαι κάτοχος των 2 χαρτονομισμάτων που δημιούργησε ο Banksy το 2004. Πολλοί άνθρωποι με αποκαλούν «ο Banksy της Κύπρου», αλλά πιστεύω ότι εγώ και ο Robert έχουμε πολλές διαφορές.

Παυσανίας Καραθανάσης

Διδάκτορας κοινωνικής ανθρωπολογίας, ειδικεύεται στους αστικούς πολιτισμούς

«Stencil graffiti: εικονιστική παρέμβαση στο δρόμο»

Ήταν άνοιξη του 2004, λίγο πριν την έναρξη των Ολυμπιακών, όταν συνάντησα το πρώτο στένσιλ στην Αθήνα. Σε ένα στενάκι στην Πλάκα, καθώς απολάμβανα έναν ακόμα φοιτητικό απογευματινό περίπατο, ανάμεσα στα τουριστικά καταστήματα και τις πολλές κρυφές γωνίες της περιοχής, ήρθα αντιμέτωπος με μια εικόνα που μου τράβηξε το βλέμμα. Ήταν μια εικόνα που ξεχώριζε ανάμεσα στις άλλες παρεμβάσεις, σε έναν από τους πολλούς ακόμα βαμμένους τοίχους στην περιοχή. Αυτή η εικόνα ξεχώριζε όχι μόνο λόγω των καθαρών της γραμμών, και της χρήσης του απλού μαύρου που ερχόταν σε αντίθεση με τα χρώματα που την περιέβαλλαν, αλλά και γιατί ήταν μια εικόνα που, ως φωτογραφία, ήταν ήδη εντυπωμένη στο μυαλό μου από τα διεθνή και τοπικά ΜΜΕ. Οι εικόνες των βασανιστηρίων, τα οποία έκανε ο Αμερικανικός στρατός στη φυλακή Abu Ghraib στο Ιράκ, είχαν κάνει το γύρο του κόσμου την άνοιξη του 2004. Η συγκεκριμένη εικόνα του θύματος με απλωμένα τα χέρια και καλυμμένα κεφάλι και σώμα με κουρέλια, έγινε το οπτικό σύμβολο των εγκλημάτων όταν βρέθηκε στο εξώφυλλο του The Economist, στις αρχές του Μάιου του 2004, δηλαδή, μόνο κάποιες εβδομάδες πριν συναντήσω το στένσιλ στην Πλάκα.

Το επίκαιρο μήνυμα που το στένσιλ επιχειρούσε να περάσει στο κοινό της τουριστικής προ-Ολυμπιακής Πλάκας ήταν καταρχάς αντι-πολεμικό, και κατά δεύτερον αντι-αμερικανικό. Το ενδιαφέρον, βέβαια, είναι πως η αμφιλεγόμενη φράση «Fat Happy Americans», που συνοδεύει την εικόνα, δεν έχει κάποιο αντι-πολεμικό περιεχόμενο. Σε αντίθεση με τα πολιτικά συνθήματα που είχα συνηθίσει μέχρι τότε να βλέπω στους τοίχους της Αθήνας, το αντιπολεμικό μήνυμα αυτής της παρέμβασης σχηματίζεται μέσω της χρήσης της διεθνούς γνωστής εικόνας του θύματος των βασανιστηρίων. Ενώ, ο συνδυασμός της εικόνας με τη φράση εμπλουτίζει το αντι-πολεμικό μήνυμα, με αντι-αμερικανισμό και αντι-καταναλωτισμό, χρησιμοποιώντας το κυρίαρχο στερεότυπο: χοντροί, από τα φαστ φούντ, και χαρούμενοι, δηλαδή, αδαείς, Αμερικάνοι καταναλωτές.

Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα, λοιπόν, της χρήσης της τεχνικής στένσιλ στο δρόμο. Η ικανότητα να αντιγράφει ή να παράγει νέες συνθέσεις, και να μεταφέρει στο δημόσιο χώρο εικόνες. Εικόνες διάσημες ή όχι, αλλά συχνά άμεσα αναγνωρίσιμες, είτε ως φωτογραφίες είτε ως εικόνες-σύμβολα, δραπετεύουν από τις σελίδες των περιοδικών και των εφημερίδων, αλλά και από τις οθόνες των υπολογιστών, και εφαρμόζονται σε τοίχους και άλλες επιφάνειες του αστικού περιβάλλοντος.

Η εικονιστική αυτή δύναμη καταφέρνει μια τομή στην ευρύτερη πρακτική της αυτο-εξουσιοδοτημένης παρέμβασης στους δημόσιους τοίχους των πόλεων, που μέχρι τότε χαρακτηρίζεται από την ελεύθερη γραφή. Έτσι, το stencil graffiti γίνεται ένα από τα πιο χαρακτηριστικά είδη της post-graffiti τάσης, που έμελλε να κατακλείσει και την Αθήνα. Το έργο του Banksy, στο οποίο γίνεται κατά κύριο λόγο χρήση της τεχνικής στένσιλ, αναδεικνύει με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο ακριβώς αυτή τη δύναμη και την ιδιαιτερότητα της εικονιστικής παρέμβασης, ενώ η επιτυχία του ως καλλιτέχνη-ακτιβιστή κατάφερε να διαδώσει την τεχνική διατηρώντας, όμως, ως βασικό της συστατικό την πολιτική παρέμβαση. Ωστόσο, όταν έργα πολιτικής παρέμβασης στο δρόμο αποκόπτονται από το δημόσιο χώρο για να εκτεθούν σε μουσιακά περιβάλλοντα, ακόμα και αν διατηρείται η δύναμη της εικόνας, χάνουν σίγουρα μέρος της δυναμικής τους, την οποία αντλούν ακριβώς μέσα από την οργανική σχέση με το κτισμένο περιβάλλον και το δρόμο.

*Κείμενά του Παυσανία Καραθανάση μπορείτε να βρείτε στο: aegean.academia.edu/PafsaniasK

Κώστας Θεολόγου

Καθηγητής Ιστορίας και Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο ΕΜΠ και καθηγητής σύμβουλος Ανθρωπογεωγραφίας και Υλικού Πολιτισμού της Ευρώπης στο ΕΑΠ

«Τι σημαίνει αντισυμβατικός και πολυεκατομμυριούχος»;

Οι απαρχές της street art συνδέονται με τους καλλιτέχνες του γκράφιτι και όσων εμπνεύσθηκαν κυρίως από αυτό. Αυτοί οι «γκραφιτάδες» όπως ο Κηθ Χέιρινγκ (1958-1990) και ο πιο γνωστός ποιητής, μουσικός και παιδί-θαύμα του γκράφιτι, ο Ζαν Μισέλ Μπασκιά (1960-1988), άρχισαν να κάνουν εκθέσεις στις γκαλερί και σε καλλιτεχνικά ιδρύματα στις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Η δουλειά τους που υπάρχει σε τοίχους του αστικού χώρου, σε γκαλερί και σε μουσεία, επηρέασε σημαντικά τις επόμενες γενεές καλλιτεχνών, όπως ο Banksy.

Ορισμένοι συγκαιρινοί μας, πασίγνωστοι καλλιτέχνες του δρόμου, κατασκεύασαν τη φήμη τους όντως στον… δρόμο. Ο JR, ο Banksy, ο Shepard Fairey, έχουν τις ρίζες τους στην παρανομία με χαρακτηριστική στόχευση την οιονεί ανατροπή και κοινωνικοπολιτική δράση, διατηρώντας μιαν ανέκαθεν ταραχώδη σχέση με τον κατεστημένο καλλιτεχνικό κόσμο.

Εντάξει, ο Banksy έχει γίνει παγκόσμιο πολιτισμικό φαινόμενο. Από έφηβος tagger έγινε γνωστός πολυεκατομμυριούχος καλλιτέχνης. Το καλλιτεχνικό ύφος και το μήνυμα είναι ασμένως αποδεκτά από τη μερίδα ή την κατηγορία των ανθρώπων που «προσβάλλει» αξιακά. Ο Banksy δημιουργεί μια street art που τη χαρακτηρίζει η «πνευματώδης ασέβεια», διογκωμένη από την εντέλει απολύτως διακριτή επώνυμη ανωνυμία του. Ο Banksy ισχυρίζεται πως η τηλεόραση διέλυσε το θέατρο και πως η φωτογραφία σκότωσε τη ζωγραφική, αλλά το γκράφιτι παραμένει αναλλοίωτο και αλώβητο από την πρόοδο.

Πολύ απλοϊκός ο ισχυρισμός του σε σχέση με την εννοιολόγηση της προόδου. Είναι αντισυμβατικός και τον εξαίρουν άπαντες. Τι σημαίνει όμως αντισυμβατικός και πολυεκατομμυριούχος; Το γκράφιτι είναι αντεξουσιαστικό και ταυτίζεται μάλλον με τη φωνή του καταπιεσμένου και όχι με την «κριτική» έκφραση του κατεστημένου.

Διότι, κακά τα ψέματα, ο Banksy είναι κατεστημένο(ς), πώς αλλιώς να τον ερμηνεύσεις, όταν οι τοπικές αρχές διατηρούν ως κόρην οφθαλμού τα έργα του, ενώ κατά κανόνα τα «ασπρίζουν»; Στο καπιταλιστικό μάρκετινγκ καλή είναι ακόμη και η κακή διαφήμιση και αυτό το γνωρίζει ο αξιακός ή επιχειρηματικός μηχανισμός του Banksy… Όσο μεγεθύνεται ο θόρυβος και οι αντιδικίες γύρω από το όνομά του εξίσου ευθέως ανάλογα πληθαίνουν και τα σημεία της τέχνης του δρόμου που φέρουν την υπογραφή του παντού στον κόσμο.

Για την Ελλάδα τα πράγματα είναι διαφορετικά… Εδώ υπάρχει μείζον ζήτημα στην δυσδιάκριτη σχέση μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου χώρου, με μια παροιμιώδη θεσμική ασέβεια εις βάρος του τελευταίου. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Κωνσταντίνα – Μαρία Κωνσταντίνου

Κοινωνιολόγος – ΜΔΕ Εγκληματολογίας – Δημιουργός & Συντονίστρια του Street Art Project που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα του «Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος – ΚΕ.Μ.Ε.»

«Aκραία εμπορευματοποίηση των έργων του»

Η «Street Art» παραμένει ένας όρος που αφήνεται στη διακριτική ευχέρεια των διαδίκων προς εξακρίβωση, αναλόγως του εννόμου συμφέροντός τους επί της ιδιοκτησίας ή του έργου αντίστοιχα. Από νομικής σκοπιάς, λοιπόν, δε φαίνεται να διακρίνονται οι διαφορές μεταξύ των αισθητικών μεθόδων και των καλλιτεχνικών μέσων παρά ο νόμος επικεντρώνεται στο κριτήριο που καθορίζει τη νομιμότητα ή μη του έργου. Ειδικότερα, η «Street Art» απασχολεί τη νομική επιστήμη εστιάζοντας κυρίως σε δύο βασικούς πυλώνες: 1. το δικαίωμα επί της ιδιοκτησίας και 2. η προστασία και η συντήρηση / διατήρηση έργων πολιτιστικής κληρονομιάς. Ο ποινικός νόμος της Βρετανίας φαίνεται να αντιμετωπίζει τα έργα του Banksy με το δεύτερο σκεπτικό.

Κι εδώ έρχεται να συμπληρώσει η κοινωνιολογική – εγκληματολογική οπτική. Ως δημιουργός της τεχνικής «stencil» παγκοσμίως συγγενεύοντας με τον Black Le Rat στη Γαλλία με το πέρασμα των χρόνων και των απομυθοποιήσεων περί μεμονωμένου «καταστρεπτικού βανδαλισμού» έχει καταρρίψει την ετικέτα της ιδιότητας του καλλιτέχνη εντός των αστικών αυλών και με τον ακτιβιστικό τρόπο ζωής του με μέσο την τέχνη του και έχει πιέσει, κατά καιρούς, τους αρμόδιους των πολιτικών αποφάσεων προς την κατεύθυνση αλλαγής. Όμως, απ’ όσο μπορεί να αντιληφθεί κανείς, το οξύμωρο της επιθυμίας του ίδιου να διαφέρει με έναν αντιδραστικό σκοπό από τους υπόλοιπους Άλλους, είναι η ακραία εμπορευματοποίηση των έργων του απο galleries, από τοπικούς φορείς και άλλους. Παρά ταύτα, σε αρκετές περιπτώσεις των έργων του με πολιτικό χαρακτήρα, έχει καταφέρει όσο κανείς άλλος street artist να στρέψει όλα τα βλέμματα του κοινωνικού συνόλου στις, ανά περιόδους, εγκληματικές ενέργειες που υφίστανται μερίδες πληθυσμού που κατατάσσονται στις «ευπαθείς», «ειδικές», κοινωνικές ομάδες που βρίσκονται αντιμέτωπες με τη βία του επίσημου κοινωνικού ελέγχου ευρύτερα (αρχές, εργασιακούς εργοδότες κ.ά.). Με το ιδιαίτερο καυστικό χιούμορ του, η ερμηνεία των έργων του γίνεται αντιληπτή στον καθένα και αυτό κρίνεται συνεχώς απαραίτητο για το κίνημα προκειμένου να επιτευχθεί ο λόγος της ύπαρξής του στη δημόσια σφαίρα.