O καθηγητής Αμερικανικής Ιστορίας του Χάρβαρντ μιλάει για το βιβλίο του «Η αυτοκρατορία του βαμβακιού» αλλά και για τα αναδυόμενα κοινωνικοοικονομικά μοντέλα.
Η «Αυτοκρατορία του βαµβακιού» του Σβεν Μπέκερτ είναι αρχικά και πρώτα απ’ όλα µια παγκόσµια ιστορία του βαµβακιού – καλλιέργεια, µεταποίηση, βιοµηχανική επεξεργασία και κατανάλωσή του. Παρακολουθεί την ανάδυση ενός συστήµατος µε παγκόσµια εµβέλεια το οποίο συνέδεσε όλες τις ηπείρους µεταξύ τους. «Η ανάδυση αυτής της αυτοκρατορίας του βαµβακιού κινήθηκε χέρι χέρι µε την ανάδυση του σύγχρονου καπιταλισµού, δηµιούργησε τον σηµερινό µας κόσµο» τονίζει στο Documento ο Σβεν Μπέκερτ, καθηγητής Αµερικανικής Ιστορίας και εκτός των άλλων συνδιευθυντής του Προγράµµατος για τη Μελέτη του Καπιταλισµού στο Πανεπιστήµιο Χάρβαρντ, περιγράφοντας τον πυρήνα της ογκώδους µελέτης του που µόλις εκδόθηκε στα ελληνικά από τις Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης και συνεχίζει: «Το βαµβάκι δεν έγινε απλώς πιο διαδεδοµένο –ειδικά στην Ευρώπη– αλλά η αυτοκρατορία του βαµβακιού έφερε µαζί τις εργοστασιακές µονάδες, νέες µορφές παγκόσµιων σχέσεων, νέες µορφές οικονοµικής ανάπτυξης, νέες µορφές αύξησης της παραγωγής και επιπλέον νέες µορφές εξαθλίωσης. Η αυτοκρατορία του βαµβακιού άλλαξε τον κόσµο».
Η παγκοσµιοποίηση στην αυτοκρατορία του βαµβακιού είναι ευπροσάρµοστη στα πολιτικά συστήµατα που εξυπηρετούν τη δηµιουργία περαιτέρω κέρδους ή ήταν αυτή που καθόρισε το πολιτικό πλαίσιο, δεδοµένου ότι κινητοποιούσε νεωτερικές δυνάµεις στη σφυρηλάτηση ενός παγκόσµιου συστήµατος παραγωγής;
Η ιστορία του βαµβακιού επιδεικνύει την αξιοσηµείωτη ευελιξία του καπιταλισµού. Είναι ευπροσάρµοστος σε συστήµατα εργασιακών σχέσεων. Οπωσδήποτε ο καπιταλισµός είδε µια τεράστια επέκταση της µισθωτής εργασίας, για παράδειγµα στα εργοστάσια. Ωστόσο πήγαινε επίσης χέρι χέρι µε την επέκταση της δουλείας, της επίµορτης αγροληψίας, της δουλείας λόγω χρέους και άλλων µορφών καταναγκαστικής εργασίας. Αυτή η ποικιλοµορφία ισχύει και στα πολιτικά καθεστώτα. Επί µακρόν, πολλοί δυτικοί διανοητές πίστευαν ότι καπιταλισµός και φιλελεύθερη δηµοκρατία συµβαδίζουν χέρι χέρι – σίγουρα υπάρχει µια σχέση. Εντούτοις µπορούµε να παρατηρήσουµε ότι ο καπιταλισµός είναι δυνατό να ευδοκιµήσει υπό πλήθος πολιτικών καθεστώτων, πολλά από τα οποία είναι ιδιαίτερα αυταρχικά και σίγουρα όχι δηµοκρατικά. Οπως υποστηρίζω, η δυναµική του καπιταλισµού µπορεί να εξηγηθεί εν µέρει από τη µη δογµατική φύση του. Ανεξάρτητα ωστόσο από το πολιτικό καθεστώς που συγκροτεί τον καπιταλισµό σε µια συγκεκριµένη ιστορική στιγµή, το κράτος παίζει πάντα πολύ σηµαντικό ρόλο στην οργάνωση της οικονοµικής ζωής. Ενδεχοµένως να είναι αδιανόητο –και αυτό ίσως να εκπλήξει ορισµένους αναγνώστες–, αλλά ο καπιταλισµός είναι µια κρατική οικονοµική κατάσταση.
Οι έννοιες του «πολεμικού καπιταλισμού» και του «βιομηχανικού καπιταλισμού» είναι επηρεασμένες από τις μαρξιστικές σπουδές στον καπιταλισμό; Ποιες άλλες θεωρίες έχουν επηρεάσει την ιστορική σας συγκρότηση;
Οπως οι περισσότεροι ιστορικοί, η ανάλυσή μου βασίζεται πρώτα και κύρια στη δική μου εμπειρική έρευνα. Οταν ξεκίνησα την εν λόγω μελέτη, με ενδιέφερε πρωτίστως να επιχειρήσω να αναθεωρήσω την ιστορία από μια παγκόσμια προοπτική και να το κάνω θέτοντας την οικονομική αλλαγή στο επίκεντρο της ανάλυσής μου. Ηθελα να δω πού θα με οδηγήσει. Φυσικά είχαν εκδοθεί εκατοντάδες βιβλία μεταξύ άλλων για τα εργοστάσια βαμβακουργίας της Αγγλίας ή της Σαγκάης, για τις βαμβακοφυτείες του Μισισιπή και για τους εμπόρους βάμβακος του Λίβερπουλ. Με ενδιέφερε να αναστοχαστώ πώς αλλάζει καθεμία από αυτές τις ιστορίες όταν τις αντιλαμβανόμαστε σε σχέση μεταξύ τους και πώς αυτό διαφωτίζει την αντίληψή μας για το σύστημα μέρος του οποίου ήταν όλοι, δηλαδή για τον παγκόσμιο καπιταλισμό.
Καθώς ξεκίνησα την έρευνά μου, μου έγινε σαφές ότι οποιαδήποτε πτυχή της παγκόσμιας ιστορίας του βαμβακιού μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο σε σχέση με κάθε άλλη πτυχή αυτής της ιστορίας. Ηταν αδύνατο να κατανοήσουμε τη Βιομηχανική Επανάσταση στην Ευρώπη δίχως να κατανοήσουμε παράλληλα την ιστορία της κλωστοϋφαντουργίας στην Ινδία ή των βαμβακοφυτειών στην Αμερική. Και μόλις αυτές οι σχέσεις αποσαφηνίστηκαν, έγινε επίσης προφανές με εντυπωσιακό τρόπο ότι η ιστορία του βαμβακιού –επομένως και του καπιταλισμού– δεν είναι απλώς μια ιστορία τεχνολογικής καινοτομίας ή μια ιστορία της αόρατης χειρός της αγοράς, αλλά αντιθέτως επίσης μια ιστορία καταναγκασμού, βίας, απαλλοτριώσεων και σκλαβιάς.
Φυσικά σε αυτή την ανάλυση επηρεάστηκα από τα γραπτά πολλών άλλων. Ιστορικοί όπως ο Ερικ Φόνερ και ο Ερικ Χόμπσμπαουμ επέδρασαν στην αντίληψη που διαμόρφωσα για τον κόσμο του 19ου αιώνα. Ο κοινωνιολόγος Τσαρλς Τίλι με δίδαξε πώς να σκέφτομαι συστηματικά το κράτος. Ο Φερνάν Μπροντέλ και ο Ιμάνιουελ Βάλερσταϊν έχουν εντυπώσει στην προσέγγισή μου την ανάγκη να σκεφτώ τον καπιταλισμό σε παγκόσμιο επίπεδο και στο πλαίσιο της μακράς διάρκειας.
Οσο για τον Καρλ Μαρξ, είναι προφανώς ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του καπιταλισμού και έχει εκτιμήσει την παγκόσμια δυναμική του νωρίτερα σχεδόν από οποιονδήποτε άλλον. Ωστόσο πρέπει επίσης να παραδεχτούμε ότι έγραψε στα μέσα του 19ου αιώνα και πως πλέον κατανοούμε διαφορετικά κάποια πράγματα από εκείνον. Μεταξύ άλλων η «Αυτοκρατορία του βαμβακιού» δείχνει ότι ορισμένες από τις υποθέσεις του ήταν υπερβολικά ευρωπαιοκεντρικές. Για παράδειγμα, η ανάλυσή του για την Ινδία είναι ιδιαίτερα ανεπαρκής. Προσωπικά τονίζω περισσότερο από τον Μαρξ τον καπιταλισμό ως μια πραγματικά παγκόσμια παραγωγή και όχι ως μια ιστορία που αφορά κυρίως την Ευρώπη. Επίσης, σε αντίθεση με τον Μαρξ, βλέπω τον κόσμο του καπιταλισμού ως έναν κόσμο που παραμένει θεμελιωδώς ετερογενής· πράγματι εξηγώ την ίδια τη δυναμική του καπιταλισμού εν μέρει τονίζοντας αυτή την ετερογένεια, παραδείγματος χάρη όταν πρόκειται για την ποικιλομορφία του καθεστώτος των σχέσεων εργασίας.
Με ποιον τρόπο το µέρος του κόσµου που είχε την τελευταία σχέση µε το βαµβάκι, η Ευρώπη, δηµιούργησε και έφτασε να κυριαρχήσει στην αυτοκρατορία του βαµβακιού;
Οι πλούσιοι Ευρωπαίοι γνώριζαν για το βαµβάκι –ειδικά το ινδικό– για περισσότερα από 2.000 χρόνια. Ωστόσο για πολύ µεγάλο χρονικό διάστηµα η βαµβακοβιοµηχανία δεν έφτασε στην Ευρώπη. Η πρώτη µεταποιητική δραστηριότητα εµφανίστηκε στην Ισπανία και τη Σικελία όταν οι περιοχές αυτές κατακτήθηκαν από τους Αραβες. Μόνο τον 12ο αιώνα, όταν η Βενετία επεκτάθηκε στην ανατολική Μεσόγειο, οι Ευρωπαίοι ασχολήθηκαν σοβαρά µε τη βαµβακουργία. Με βαµβάκι από την ανατολική Μεσόγειο και µε τις ινδικές τεχνολογίες άρχισαν να κλώθουν και να υφαίνουν βαµβάκια –βασικά για να υποκαταστήσουν τις εισαγωγές– προσπαθώντας να ανταγωνιστούν την προηγµένη τεχνολογικά και κυρίαρχη στην αγορά ινδική παραγωγή. Η κλωστοϋφαντουργία επεκτάθηκε στη βόρεια Ιταλία και τελικά τον 15ο αιώνα µετακινήθηκε στη νότια Γερµανία. Παρά τις πρώτες προσπάθειες, η Ευρώπη παρέµεινε στο περιθώριο της παγκόσµιας αυτοκρατορίας του βαµβακιού. Η παραγωγή της Ευρώπης ήταν µικρή συγκριτικά µε την αντίστοιχη σε άλλες περιοχές του κόσµου και η ποιότητά της ήταν πολύ χειρότερη από οπουδήποτε αλλού.
Μόνο στα τέλη του 18ου αιώνα οι Ευρωπαίοι µπόρεσαν να ανταγωνίζονται τους παραγωγούς από άλλες περιοχές – ήταν η στιγµή που οι Ευρωπαίοι εφηύραν νέες µηχανές οι οποίες επέτρεπαν ένα ριζικά πιο παραγωγικό τρόπο κλώσης βαµβακερών νηµάτων. Ηταν τότε που η αυτοκρατορία του βαµβακιού θα άλλαζε ριζικά – και θα έθετε σε κίνηση τις αλλαγές που διαµόρφωσαν τον σηµερινό κόσµο. Το γιατί συνέβη αυτό είναι ένα από τα µεγαλύτερα ερωτήµατα που έχει θέσει η «Αυτοκρατορία του βαµβακιού». Και το βασικό επιχείρηµα που προτείνω στο βιβλίο είναι ότι η ικανότητα των Ευρωπαίων να ενσωµατωθούν στα παγκόσµια δίκτυα βαµβακιού πριν από τη βιοµηχανική επανάσταση έκανε τη διαφορά. Οι Ευρωπαίοι άρχισαν να κυριαρχούν βίαια στο εµπόριο ασιατικών βαµβακερών υφασµάτων. Οι Ευρωπαίοι κατέλαβαν βίαια εδάφη στην Αµερική όπου µπορούσε να καλλιεργηθεί βαµβάκι. Οι Ευρωπαίοι υποδούλωσαν εργατικά χέρια στις ακτές της Αφρικής που θα εργάζονταν στη βαµβακοκαλλιέργεια. Και οι Ευρωπαίοι αποίκισαν πολύ µεγάλες περιοχές του κόσµου που αποτέλεσαν πολύ σηµαντικές αγορές για τους Ευρωπαίους βαµβακοπαραγωγούς. Ηταν αυτή η ευρωπαϊκή κυριαρχία στα δίκτυα βαµβακιού που έθεσε τα θεµέλια της βιοµηχανικής επανάστασης. Μέχρι το 1850 η Ευρώπη βρισκόταν στο επίκεντρο της παγκόσµιας αυτοκρατορίας του βαµβακιού – µια αλλαγή πολύ ριζική σε σύγκριση µε τους προηγούµενους αιώνες.
∆εν µπορούµε να παραβλέψουµε µια σηµαντική κριτική που εκπορεύεται από ιστορικούς του πολιτισµού ή από επιστήµονες που καταπιάνονται µε τη µικροϊστορική έρευνα οι οποίοι υπογραµµίζουν ότι η παγκόσµια ιστορία µπορεί να είναι επιφανειακή. Ποια είναι η δική σας θέση σε αυτό;
To χωρικό πλαίσιο οποιασδήποτε ιστορικής µελέτης θα πρέπει να είναι ικανοποιητικό ώστε να ανταποκρίνεται στα ερωτήµατα που τίθενται. Ορισµένες ερωτήσεις απαντιούνται καλύτερα από τοπική, περιφερειακή ή εθνική προοπτική – άλλες πάλι από µια παγκόσµια προοπτική. Οταν πρόκειται να ασχοληθούµε µε την επικράτεια του βαµβακιού –άρα µε τον καπιταλισµό– χρειάζεται να δούµε το θέµα σε µια παγκόσµια προοπτική για να κατανοήσουµε πραγµατικά την ιστορία του. Η βιοµηχανία βαµβακιού ήταν παγκόσµια από την αρχή της· το ίδιο συµβαίνει και µε τον καπιταλισµό. Ο καπιταλισµός γεννήθηκε παγκόσµιος και δηµιούργησε το παγκόσµιο χωριό στο οποίο ζούµε όλοι σήµερα. Η «Αυτοκρατορία του βαµβακιού» συγκεντρώνει τις ιστορίες Ινδών υφαντών, εµπόρων του Λονδίνου, Αφρικανών σκλάβων, Γάλλων βιοµηχάνων βαµβακιού και πολλών άλλων για να αφηγηθεί µια πλούσια ιστορία για το πώς δηµιουργήθηκε ο σύγχρονος κόσµος.
Θεωρείτε ότι έχει τελειώσει η περίοδος του νεοφιλελευθερισµού ή του φονταµενταλισµού της αγοράς; Και αν ναι, τι ακολουθεί;
Είµαι ιστορικός και δεν νιώθω ιδιαίτερα ικανός να προβλέψω το µέλλον. Αυτό που µπορώ να προσφέρω είναι µια ιστορική προοπτική για τη σύγχρονη κατάστασή µας και ίσως την ανάδειξη ορισµένων προτύπων που έχουν αποδειχτεί σηµαντικά στη µακρά ιστορία του καπιταλισµού και εποµένως µπορεί να είναι σηµαντικά και για το µέλλον του. Η πιο βασική παρατήρηση που µπορούµε να κάνουµε –µε βάση την κατανόηση της µισής χιλιετίας ιστορίας του– είναι ότι ο καπιταλισµός ήταν πάντα µια κατάσταση διαρκούς επανάστασης. Η σταθερότητα και ο καπιταλισµός είναι έννοιες σχεδόν αντιφατικές. Ως εκ τούτου, είναι σχεδόν βέβαιο ότι το είδος του καπιταλισµού που θα εµφανιστεί στην εξέλιξή του θα είναι αρκετά διαφορετικό από αυτό στο οποίο ζούµε σήµερα. Οι διαφορές µπορεί να είναι τόσο δραµατικές ώστε να µην είµαστε σε θέση υπό την τωρινή οπτική µας να αναγνωρίσουµε το αναδυόµενο είδος. Απλώς σκεφτείτε αντίστοιχες δραστικές αλλαγές στο παρελθόν: ο καπιταλισµός στη δεκαετία του 1820, βασισµένος στην εκµετάλλευση µιας βιοµηχανικής εργατικής τάξης που διαβιούσε σε άθλιες συνθήκες σε µια µικρή περιοχή του κόσµου, την ευρεία υποδούλωση των καλλιεργητών γης και την κυριαρχία του εµπορικού κεφαλαίου που υποστηρίχτηκε από σχετικά αδύναµα αυτοκρατορικά κράτη, ήταν αρκετά διαφορετικός από εκείνον που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1890, όταν η βαριά βιοµηχανία βρισκόταν στο επίκεντρο, εκατοµµύρια άνθρωποι εργάζονταν ως µισθωτοί σε εργοστάσια, οι καλλιεργητές της υπαίθρου δεν ήταν πια σκλάβοι και τα ισχυρά κράτη άρχισαν να ρυθµίζουν σχεδόν όλους τους τοµείς της οικονοµικής ζωής. Στη συνέχεια συγκρίνετε αυτό τον καπιταλισµό µε τον αντίστοιχο της δεκαετίας του 1960.
Οπως µπορείτε να αντιληφθείτε, τα πράγµατα άλλαξαν µε τρόπους που έκαναν τα καπιταλιστικά συστήµατα σχεδόν αγνώριστα µεταξύ τους. Το πιθανότερο είναι ότι ο καπιταλισµός του 2080 θα είναι εξίσου αγνώριστος σε εµάς. Τις προηγούµενες δεκαετίες ζήσαµε µια περίοδο στην ιστορία του καπιταλισµού που µπορεί χρήσιµα να περιγραφεί ως νεοφιλελεύθερη. Αυτή η ιστορική φάση συνδυάστηκε µε πολύ συγκεκριµένα είδη σχέσεων κράτους – οικονοµίας, ιδεολογίες, µορφές επιχειρηµατικής οργάνωσης, παγκόσµιες σχέσεις και επικρατούσες µορφές οργάνωσης της εργασίας. Αυτή η φάση ξεκάθαρα έχει εισέλθει σε µια στιγµή κρίσης· απλώς σκεφτείτε το Brexit, την υπόσκαψη βασικών νεοφιλελεύθερων θεσµών στις Ηνωµένες Πολιτείες υπό τον πρόεδρο Τραµπ, την εµφάνιση πιο επιθετικών µορφών οικονοµικού εθνικισµού, τη στροφή προς τον αυταρχισµό, καθώς και την τόνωση της εργασίας σε ορισµένα µέρη του κόσµου.
Ακόµη κι έτσι όµως δεν µπορούµε να πούµε πώς θα είναι η νέα τάξη πραγµάτων. Υπάρχουν µερικά τροµακτικά σενάρια που µπορούµε να φανταστούµε, αλλά και µερικά πιο ελπιδοφόρα. ∆εν µπορώ να πω προς ποια κατεύθυνση θα πάµε. Αυτό ωστόσο που µπορώ να πω µε βάση την ανάγνωση της µακράς ιστορίας του καπιταλισµού είναι ότι η ιστορία του θα συνεχίσει να είναι όχι απλώς το ξετύλιγµα ενός νόµου της φύσης, αλλά ένα σύνολο βαθιά ενσωµατωµένων κοινωνικών, πολιτικών και οικονοµικών διαδικασιών. Ο καπιταλισµός δεν είναι απλώς οικονοµικό εγχείρηµα αλλά και πολιτικό, κυρίως επειδή είναι µία από τις πιο κρατοκεντρικές κοινωνικές καταστάσεις που δηµιουργήθηκαν ποτέ. Η µορφή του µελλοντικού καπιταλισµού λοιπόν σε µεγάλο βαθµό θα καθοριστεί από τις αναδυόµενες ισορροπίες της κοινωνικής, οικονοµικής και πολιτικής εξουσίας.
Ποια είναι, σύµφωνα µ’ εσάς, η µεγαλύτερη πρόκληση στις τρέχουσες διεθνείς σχέσεις;
Από τη µακροχρόνια ιστορική µου οπτική θα έλεγα ότι οι µεγαλύτερες προκλήσεις που αντιµετωπίζει το καπιταλιστικό σύστηµα είναι η εγχώρια και η παγκόσµια ανισότητα, καθώς και ο αντίκτυπος της οικονοµικής ανάπτυξης –κάτι που φαίνεται εγγενές στον ίδιο τον καπιταλισµό– στο φυσικό περιβάλλον και στην επιβίωσή µας ως είδους.
INF0
Το βιβλίο «Η αυτοκρατορία του βαμβακιού. Μια παγκόσμια ιστορία» του Σβεν Μπέκερτ, σε μετάφραση της Πελαγίας Μαρκέτου, κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
