Η ιστορία πίσω από τον υπολογιστή της αρχαιότητας, από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών.
Οταν το 1901 μια ομάδα σφουγγαράδων από τη Σύμη ανέσυρε μια μάζα σκουριασμένου μπρούντζου από τον βυθό των Αντικυθήρων κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα αποτελούσε μια από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών. Χρειάστηκε να περάσουν αρκετές δεκαετίες μέχρι να γίνει αντιληπτό ότι επρόκειτο για τον αρχαιότερο αναλογικό υπολογιστή, ο οποίος στην εποχή του προσομοίωνε τις κινήσεις των πλανητών, του Ηλιου και της Σελήνης, όπως τις αντιλαμβάνονταν οι αστρονόμοι της εποχής.
Στην ιστορία της ανακάλυψης του μηχανισμού των Αντικυθήρων αναφέρεται το βιβλίο «Ενας φορητός κόσμος: Φέρνοντας στο φως τον μηχανισμό των Αντικυθήρων, ένα επιστημονικό θαύμα του αρχαίου κόσμου» του Αλεξάντερ Τζόουνς, ιστορικού των επιστημών με ειδίκευση στην αρχαία ελληνική αστρονομία, μέλους της Ομάδας Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων από το 2006 και διευθυντή του Ινστιτούτου Μελέτης του Αρχαίου Κόσμου στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Συναντηθήκαμε πριν από λίγο καιρό με την ευκαιρία της επίσκεψής του στην Αθήνα για την εκδήλωση που έγινε στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών με θέμα τον μηχανισμό και μιλήσαμε για το εύρημα που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ο Αλεξάντερ Τζόουνς μελετάει τον μηχανισμό από το 2006. Τη χρονιά εκείνη έγινε στην Αθήνα ένα συνέδριο επί του θέματος και όπως εξηγεί, παρότι είχαν λάβει μέρος αστρονόμοι και ειδικοί στην ανάγνωση αρχαίων χειρογράφων, μέχρι τότε δεν υπήρχε στην ομάδα κάποιος ειδικός στην ανάγνωση κειμένων της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας, τον τομέα δηλαδή στον οποίο ειδικεύεται ο ίδιος. «Με ενδιαφέρει πολύ η αρχαία ελληνική επιστήμη εν γένει, αλλά ιδιαίτερα εκείνη που σχετίζεται με την αστρονομία και την αστρολογία. Πέρασα πολύ χρόνο μελετώντας αυτό τον τομέα, ωστόσο ποτέ δεν είχα θεωρήσει τον μηχανισμό των Αντικυθήρων σημαντικό κομμάτι της».
Ενας μηχανισμός προς παράδοση
Στον μηχανισμό, από τον οποίο έχουν χαθεί αρκετά κομμάτια και ό,τι έχει απομείνει έχει διαβρωθεί σε μεγάλο βαθμό, υπάρχουν κείμενα γραμμένα με πολύ μικρά γράμματα. Τις προηγούμενες δεκαετίες είχε γίνει ακτινογράφηση με ακτίνες Γ και ακτίνες Χ οι οποίες είχαν αποκαλύψει κάποια στοιχεία σχετικά με την τρισδιάστατη δομή του μηχανισμού. Το 2005 η Ομάδα Μελέτης Μηχανισμού Αντικυθήρων σε συνεργασία με το Αρχαιολογικό Μουσείο τον εξέτασαν ξανά χρησιμοποιώντας δύο καινοτόμες τεχνικές, την απεικονιστική τεχνική μετασχηματισμού ανάκλασης εικόνας (RTI) και την απεικόνιση αξονικής τομογραφίας (CT). Η εξέταση αυτή έφερε στο φως αρκετά νέα στοιχεία.
Πότε δημιουργήθηκε ο μηχανισμός των Αντικυθήρων; «Δεν γνωρίζουμε ακριβώς. Ξέρουμε όμως πότε καταστράφηκε, γιατί το ναυάγιο στο οποίο ανακαλύφθηκε συνέβη γύρω στο 60 π.Χ. σύμφωνα με τα νομίσματα που βρέθηκαν στο σημείο. Ωστόσο δεν γνωρίζουμε αν ο μηχανισμός δημιουργήθηκε εκείνη την εποχή ή ήταν παλαιότερος. Κάποιοι πιστεύουν ότι είχε κατασκευαστεί εκατό και πλέον χρόνια από την ημερομηνία του ναυαγίου. Κατά τη γνώμη μου, ήταν σύγχρονη κατασκευή και στο βιβλίο εξηγώ τους λόγους. Θεωρώ ότι ταξίδευε για να φτάσει σε κάποιον που ζούσε στην Ηπειρο, διότι το ημερολόγιο που είχε ο μηχανισμός χρησιμοποιούνταν σ’ εκείνη την περιοχή. Επίσης υπάρχει αναφορά σε συγκεκριμένες θρησκευτικές γιορτές, οι οποίες δεν ήταν διαδεδομένες σε άλλα μέρη».
Ποια ήταν η σχέση του μέσου ανθρώπου με την επιστήμη εκείνη την περίοδο; Οπως εξηγεί ο Αλεξάντερ Τζόουνς, οι αστρονόμοι βρίσκονταν σε ανοιχτή επικοινωνία με τον ευρύτερο ελληνικό κόσμο και έκαναν προσπάθειες ώστε η γνώση να φτάσει στα κοινωνικά στρώματα που δεν είχαν πρόσβαση στην εκπαίδευση. «Κάθε ελληνική πόλη –κάποιες φορές ίσως δύο– είχε το δικό της ημερολόγιο. Αυτά τα ημερολόγια είχαν ένα κοινό στοιχείο, ήταν βασισμένα στις φάσεις της Σελήνης. Ετσι κάθε μήνας ξεκινούσε τη στιγμή που ήταν ορατή η νέα σελήνη. Το έτος δεν είχε 365 μέρες όπως το δικό μας».
Το σχήμα της Γης και του κόσμου
Οι αρχαίοι Ελληνες αστρονόμοι δεν αντιλαμβάνονταν το σύμπαν όπως οι σύγχρονοι αστροφυσικοί. Πίστευαν ότι είναι πολύ μικρότερο. «Είχαν πολύ καλή αντίληψη σχετικά με τις εκλείψεις, την απόσταση της Σελήνης από τη Γη. Γνώριζαν επίσης ότι ο Ηλιος βρίσκεται σε πολύ μεγαλύτερη απόσταση από τη Γη, απ’ ό,τι η Σελήνη. Γνώριζαν ότι η Γη είναι μια σφαίρα που αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου κόσμου. Επίσης πίστευαν ότι ο κόσμος αυτός έχει θεϊκή προέλευση και είναι τέλειος. Θεωρούσαν ότι το σύμπαν είναι ανθρωποκεντρικό, αλλά ταυτόχρονα πως ο άνθρωπος είναι το λιγότερο καλό τμήμα του».
Στην αρχαία Ελλάδα του 60 π.Χ. υπήρχε ήδη η γνώση περί του σφαιρικού σχήματος της Γης. Πώς γίνεται σήμερα έπειτα από τόσους αιώνες και τόσες ανακαλύψεις να υπάρχει κόσμος ο οποίος υποστηρίζει τη θεωρία περί επίπεδης Γης; Ο Αλεξάντερ Τζόουνς χαμογελά και μου δείχνει στο βιβλίο του τη φωτογραφία ενός χειρόγραφου του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη. «Εζησε τον 6ο αιώνα μ.Χ., σχεδόν 700 χρόνια από το ναυάγιο. Και ήταν υποστηρικτής της θεωρίας περί επίπεδης Γης. Πίστευε ότι η ιδέα της Γης ως σφαίρα μες στη σφαίρα του κόσμου εκπορεύεται από τον παγανισμό. Ως χριστιανός ο ίδιος πίστευε ότι η Γη είναι επίπεδη και πως ο ουρανός ήταν μια τοξοειδής σκέπη. Και στην αρχαιότητα υπήρχε κόσμος που πίστευε ότι η Γη είναι επίπεδη, κανένας μορφωμένος άνθρωπος όμως».
Ποια ήταν η πιθανή χρήση του μηχανισμού των Αντικυθήρων; Ο ιστορικός πιστεύει ότι τον χρησιμοποιούσαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Οτι ήταν το ισοδύναμο ενός βιβλίου το οποίο πρόσφερε ερμηνείες περί λειτουργίας του κόσμου όχι στους αστρονόμους, αλλά σε όσους ήθελαν να γνωρίζουν τι μπορεί να προσφέρει η επιστήμη της αστρονομίας στην καθημερινή ζωή. «Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του μηχανισμού είναι ότι αποτελεί τον προσομοιωτή όσων συμβαίνουν στον ουρανό. Ομως με αυτόν μπορούσαν να μετακινούνται μπροστά ή πίσω στον χρόνο και να βλέπουν πώς συντονίζονται τα πάντα, μια παρατήρηση που για να κάνει κάποιος σε αληθινό χρόνο θα χρειαζόταν πάρα πολλά χρόνια. Είναι πιθανό ο μηχανισμός να ανήκε στον στωικό φιλόσοφο Ποσειδώνιο (135-51 π.Χ.). Ο ίδιος είχε έναν αντίστοιχο και το γνωρίζουμε από τα κείμενα του Κικέρωνα».
Ο Αλεξάντερ Τζόουνς πιστεύει ότι υπήρξαν και άλλοι τέτοιοι μηχανισμοί στην αρχαιότητα. «Δεν υπάρχει περίπτωση να έχουμε βρει τον μοναδικό που φτιάχτηκε. Δεν πιστεύω όμως ότι ήταν πολύ διαδεδομένοι, θεωρώ ότι ήταν σπάνιοι».
INF0
Το βιβλίο «Ενας φορητός κόσμος: Φέρνοντας στο φως τον μηχανισμό των Αντικυθήρων, ένα επιστημονικό θαύμα του αρχαίου κόσμου» του Αλεξάντερ Τζόουνς κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σε μετάφραση του Νικηφόρου Σταματάκη