«Να γιατί πεθαίνω σύντροφοι!» είναι ο τίτλος της παράστασης που βασίζεται στο έργο «Ο Αυτόχειρας» του Ρώσου σατιρικού συγγραφέα Νικολάι Ρομπέρτοβιτς Έρντμαν και παρουσιάζεται για λίγες παραστάσεις στο Θέατρο «Αλκμήνη». Ο σκηνοθέτης Ηλίας Κούτλας μιλάει στο Documento για τη ζωή του συγγραφέα και το ταραχώδες κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του, για τη σχέση και την ισορροπία ανάμεσα στο γέλιο και τον στοχασμό, αλλά και για τον πόλεμο στην Ουκρανία. «Τα κέντρα εξουσίας δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε μέσο για να υποδαυλίσουν αντιθέσεις και να στρατολογήσουν υποστηρικτές. Μεγάλες ιδέες, εθνικισμούς, σημαίες που ανεμίζουν, διακηρύξεις ταυτότητας και αποστολής», αναφέρει.
Τι σας γοήτευσε στο έργο «Ο Αυτόχειρας» του Ρώσου σατιρικού συγγραφέα Νικολάι Ρομπέρτοβιτς Έρντμαν;
Αρχικά, με κέρδισε η πρωτοτυπία της πλοκής του. Ένας άνεργος χωρίς παρόν και με αβέβαιο μέλλον βρίσκεται μπλεγμένος σε μια σειρά από τυχαία γεγονότα, διαδίδεται η φήμη ότι θέλει να αυτοκτονήσει και η φήμη αυτή προσελκύει πάσης φύσεως «παράγοντες» που τον ωθούν στην αυτοκτονία αποσκοπώντας στην ιδεολογική καπήλευση του θανάτου του, στο βωμό των συμφερόντων τους. Κατόπιν, με εξέπληξε το βάθος των θεμάτων που θίγονται μέσα από την πλοκή, όπως η πορεία του ανθρώπου από την αφάνεια, στη δημοσιότητα και την έπαρση και κατόπιν στην απότομη προσγείωση και την αφύπνιση της συνείδησης. Τέλος, με γοήτευσε ο αριστοτεχνικός χειρισμός αυτών των θεμάτων από τον Έρντμαν, η αψεγάδιαστη και διαρκής ισορροπία ανάμεσα στο κωμικό και το τραγικό στοιχείο, που κατορθώνει να εμφυσήσει κωμική πνοή ακόμα και στο απονενοημένο διάβημα της αυτοκτονίας.
Ο Νικολάι Έρντμαν υπήρξε συνοδοιπόρος μιας εποχής που οδήγησε στην καλλιτεχνική έκρηξη των αρχών του 20ου αιώνα στην Ευρώπη. Τι μαρτυράει το έργο για την εποχή που έζησε;
Ο Νικολάι Έρντμαν γεννήθηκε το 1900 στη Ρωσία, έζησε τα νεανικά του χρόνια μέσα στις μεγάλες κοινωνικές αναταραχές της προεπαναστατικής περιόδου, θήτευσε στον Κόκκινο στρατό και στα μέσα της δεκαετίας του 1920 ήταν πλέον ένας πολλά υποσχόμενος νέος θεατρικός συγγραφέας. Εκείνη την περίοδο άρχισε να γράφει τον «Αυτόχειρα». Ήταν τα χρόνια της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ) στη Σοβιετική Ένωση, της μάχης των διαδόχων του Λένιν για την εξουσία, του ταχύτατου μετασχηματισμού της ρωσικής κοινωνίας και των μεγάλων πρωτοποριών σε κάθε μορφή τέχνης. Αυτός ο αέρας ελευθερίας, ανανέωσης, τόλμης, αμφισβήτησης και αέναης κίνησης διαποτίζει το έργο. Η συγγραφή του «Αυτόχειρα» ολοκληρώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Η επικράτηση του Στάλιν ήταν πλέον γεγονός και σηματοδότησε μια αλλαγή πορείας σε όλα τα επίπεδα. Η λογοκρισία δεν επέτρεψε να παρασταθεί “ο Αυτόχειρας” στη σκηνή και η απαγόρευση αυτή κράτησε για έξι ολόκληρες δεκαετίες.
Με ποιον τρόπο η σάτιρα του Έρντμαν μεταφέρεται σε σύγχρονο πλαίσιο και συνδέεται με στοιχεία της ελληνικής λαϊκής παράδοσης;
Νομίζω ότι με την παράσταση προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τα στοιχεία εκείνα του έργου που αφορούν την ανθρώπινη φύση κάθε τόπου και εποχής. Άλλωστε η σάτιρα του Έρντμαν δεν περιορίζεται μόνο στο πολιτικό επίπεδο, προχωράει στο κοινωνικό και ακόμα παραπέρα, στο υπαρξιακό, ένα επίπεδο πέρα από τους τόπους και το χρόνο. Στο ίδιο σκεπτικό, ενσωματώσαμε στην παράσταση στοιχεία της ελληνικής λαϊκής παράδοσης, καθώς αυτά τα στοιχεία μπόρεσαν να αλληλεπιδράσουν πιο έντονα με το θυμικό μας. Για παράδειγμα, μας φάνηκε πολύ πιο οικείο, άμεσο και ζωντανό να χρησιμοποιήσουμε ένα ελληνικό τραγούδι παρά ένα τσιγγάνικο ή κοζάκικο που αναφέρεται στο κείμενο.
Το θέατρο του παραλόγου συνυπάρχει με τη φάρσα και την παντομίμα. Ποια είναι η ισορροπία ανάμεσα στο γέλιο και στον στοχασμό;
Οι σκηνές του έργου μου φέρνουν πολύ συχνά στο μυαλό την ατάκα του Τσάρλι Τσάπλιν “Life is a tragedy when seen in closeup, but a comedy in long-shot”. Η ύπαρξη της αντίθεσης που αναφέρετε, ανάμεσα στο γέλιο και στο στοχασμό, ανάμεσα στο διονυσιακό και στο απολλώνιο στοιχείο και ο χειρισμός αυτής της αντίθεσης ούτως ώστε να επιτευχθεί ισορροπία είναι σημάδι μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. Λίγα είναι τα καλλιτεχνικά έργα που κατορθώνουν να ψηλαφίσουν αυτήν την ισορροπία και γι’ αυτό είναι πολύτιμα. Μας υπενθυμίζουν την ολότητα και την ενότητα της φυσικής τάξης πέρα από τα δίπολα και τους διαχωρισμούς.
Η παράσταση ανεβαίνει σε μία εποχή πολέμου. Ποιες είναι οι σκέψεις σας πάνω σε αυτή την κατάσταση και που εντοπίζεται η σύνδεση του έργου με την εποχή που διανύουμε;
Εδώ και αιώνες, σε κάθε μικρό και μεγάλο πόλεμο της ανθρώπινης ιστορίας, τα κέντρα εξουσίας δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε μέσο για να υποδαυλίσουν αντιθέσεις και να στρατολογήσουν υποστηρικτές. Μεγάλες ιδέες, εθνικισμούς, σημαίες που ανεμίζουν, διακηρύξεις ταυτότητας και αποστολής, οτιδήποτε χρειαστεί για να βρεθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι στην πρώτη γραμμή της μάχης, μεταφορικά ή κυριολεκτικά, και να ρισκάρουν τη ζωή τους πολεμώντας τους «άλλους», τους «διαφορετικούς». Τέτοιες μεγαλεπήβολες ιδέες και υποσχέσεις προσπαθούν να εμφυσήσουν οι διάφοροι εκπρόσωποι των συμφερόντων στον πρωταγωνιστή του έργου, τον Σεμιόν, για να τον οδηγήσουν στο πλέον ακραίο και αφύσικο βήμα, την ακύρωση και εκμηδένιση του εαυτού μέσω της αυτοκτονίας. Όταν όμως ο Σεμιόν αντίκρισε κατάματα το θάνατο, όπως χαρακτηριστικά λέει, «τότε κατάλαβα πόσο πολύ αγαπάω τα πόδια μου και τα χέρια μου. Το κορμί μου ολόκληρο, σύντροφοι!». Η συνείδηση του, η φυσική λειτουργία μέσα του αφυπνίστηκαν, τον οδήγησαν μακριά από το ψέμα της μεγάλης ιδέας, τον οδήγησαν στην απλή αλήθεια. Ίσως, κάποια μέρα, η συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας ακολουθήσει παρόμοια πορεία με τη συνείδηση του Σεμιόν.
INFO:
Θέατρο Αλκμήνη, Αλκμήνης 8-12, Πετράλωνα – Αθήνα, Μετρό – Κεραμεικός
Παραστάσεις: Παρασκευή στις 21.00, Σάββατο στις 21.15, έως 19/4. Διάρκεια: 100΄
Πληροφορίες: Τηλ.: 210 3428650