Ο κοινωνιολόγος, ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας μας μιλάει με αφορμή το νέο του βιβλίο «Κρίση και Μετασχηματισμοί» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. Συζητήσαμε για τις επιπτώσεις των κρίσεων στις ζωές μας, για την καταστροφική διαχείριση της πανδημίας και την ενδυνάμωση του ανορθολογισμού, για το κολαστήριο της Μόριας και τις γυναικοκτονίες. Το βιβλίο βασίζεται στην ολιστική συστημική προσέγγιση η οποία αναγνωρίζει την τεράστια σημασία που ασκεί το πλαίσιο που ζούμε στις ανθρώπινες σχέσεις, στις πρακτικές μας, στον ψυχισμό μας αλλά και στο φαντασιακό, στην ικανότητά μας δηλαδή να οραματιζόμαστε μελλοντικούς προσωπικούς και συλλογικούς μετασχηματισμούς.
-Κρίση και μετασχηματισμοί. Ποιες θεματικές ανοίγει το νέο σου βιβλίο και σε ποιους απευθύνεται;
Το καινούργιο βιβλίο προέκυψε από την ανάγκη να διερευνηθούν μέσα από διαλόγους με σημαντικούς ανθρώπους οι επιπτώσεις των εμπειριών κρίσης στις ζωές μας, ( αλλά και οι προσκλήσεις για μετασχηματισμούς που συνδέονται με αυτές), τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Το βιβλίο απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους που επιθυμούν να διερευνήσουν και να κατανοήσουν περαιτέρω πως η κρίση μπορεί να αποτελέσει ένα κίνδυνο που αφορά την αποδιοργάνωση του ψυχικού μας κόσμου και των κοινωνικών σχέσεων αλλά παράλληλα μπορεί να είναι ένα εφαλτήριο για ουσιαστικούς προσωπικούς και κοινωνικούς/συλλογικούς μετασχηματισμούς
Έτσι μαζί με τις συνομιλήτριες και τους συνομιλητές που συμμετείχαν σε αυτούς τους διαλόγους συζητήσαμε για τις ακόλουθες θεματικές:
-Τη σημασία μιας ολιστικής, συνθετικής οπτικής για την κατανόηση ενός κόσμου σε ρευστότητα, ο οποίος χαρακτηρίζεται από τον κατακερματισμό, την κυριαρχία της ειδημοσύνης και την πολυπλοκότητα. Σε αυτή τη συνθήκη καλούμαστε να κατανοήσουμε τις επιδράσεις που έχουν στη ζωή μας, στον πολιτισμό και την κουλτούρα οι ηγεμονικοί κυρίαρχοι λόγοι καθώς και τις διεργασίες μέσω των οποίων ενισχύεται ο αποκλεισμός, η αορατότητα και οι αντιστάσεις σε περιόδους κρίσεων.
-Την διερεύνηση επίσης πως το τραύμα συνδέεται με μια εμπειρία κρίση, πως τροφοδοτείται από αυτή αλλά και πως την τροφοδοτεί, καθώς και την μεγάλη σημασία που έχει η ανάδειξη και η αξιοποίηση του φαντασιακού και των αποθεμάτων για τους απαιτούμενους μετασχηματισμούς.
-Την διερώτηση σχετικά με την ενίσχυση του αποκλεισμού, της αορατότητας αλλά και της σημασίας που έχει το να συν-κατασκευάσουμε από κοινού τοπία συμπερίληψης, ασφάλειας, και φροντίδας της ευαλωτότητας καθώς αποσταθεροποιούνται οι συλλογικοί δεσμοί, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η κοινωνική οργάνωση. Σε αυτό το πλαίσιο η επανοηματοδότηση αλλά και η παραγωγή νέων νοημάτων για τον κόσμο και την ανθρώπινη ταυτότητα είναι ένα συνεχές ζητούμενο. Αυτή η διεργασία συνδέεται με την διαλογικότητα, την πολυφωνία τον πλουραλισμό, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία κινδυνεύουν σε περιόδους αστάθειας.
Στο βιβλίο αναδεικνύεται εν τέλει η σημασία της δημιουργικότητας, της φαντασίας και της δημιουργία ενός εναλλακτικού, δικαιωματικού και μετασχηματιστικού λόγου.
– Η περίοδος της πανδημίας, της απομόνωσης και της κοινωνικής αποστασιοποίησης έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να ενταθούν τα προβλήματα και οι «κρίσεις» (ατομικές και συλλογικές;);
Αρχικά έχει νόημα να σκεφτούμε ότι η πανδημία μπορεί να θεωρηθεί ως το αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας κρίσης, η οποία αφορά, σύμφωνα με πολλούς ερευνητές τις σχέσεις κυριαρχίας που έχει αναπτύξει ο άνθρωπος με το φυσικό περιβάλλον και τα υπόλοιπα έμβια όντα που κατοικούν στον πλανήτη. Την ίδια στιγμή η διαχείριση αυτής της κατάστασης έφερε στην επιφάνεια την κρίση που υπάρχει σε πολλούς τομείς της ζωής μας όπως λόγου χάρη στην πολιτική η οποία αναζητά τη συντήρηση αντί για τη ρήξη ή στην αδυναμία και την απροθυμία να κατανοήσουμε ότι η ανθρωπόκαινος εποχή βαδίζει προς το τέλος της καθώς το αίτημα για μια οικολογική μη κυριαρχική σχέση με την φύση γίνεται όλο και πιο επίκαιρο.
Όσον αφορά στο ερώτημα που θέτετε αυτό που συμβαίνει συχνά είναι ότι μία εμπειρία κρίσης σε ένα πεδίο «συνομιλεί», επηρεάζει και επηρεάζεται αλληλεπιδραστικά, άμεσα ή έμμεσα, με όλα τα πεδία στα οποία εκφράζεται η ανθρώπινη ζωή.
Το γεγονός ότι βιώσαμε όχι μόνο μία κοινωνική απομόνωση αλλά και ένα συλλογικό φόβο σε ένα παγκόσμιο επίπεδο εκτιμώ πως ενέτεινε τις ατομικές και τις συλλογικές κρίσεις ενώ ταυτόχρονα συντέλεσε στο να εμφανιστούν καινούργιες.
Ένα ενδεικτικό παράδειγμα, πέρα από τις έρευνες που δείχνουν πως οδηγούμαστε σε μία ψυχική πανδημία, αποτελεί η ενδυνάμωση του ανορθολογισμού. Χρειάζεται να αναρωτηθούμε τι σημαίνει το γεγονός ότι περίπου 6 μήνες μετά την εμφάνιση του κορονοϊού είχαν εμφανιστεί περίπου 3.000 θεωρίες συνωμοσίες.
Εκτιμώ πως αυτό είναι ενδεικτικό καθώς μας δείχνει ότι τέθηκε υπό αμφισβήτηση η ικανότητά μας να αναστοχαζόμαστε και να αναλύουμε την πραγματικότητα μέσα από τον ορθό λόγο και την κατανόηση της συναισθηματικής και ψυχικής μας εμπειρίας.
-Γιατί αφιερώνεις αυτό το βιβλίο στους ανθρώπους που πέρασαν από τη Μόρια, αλλά και σε όσους δεν κατάφεραν να περάσουν τη θάλασσα;
Πολύ συχνά έχω εκφράσει την άποψη ότι οι πνιγμοί των προσφύγων στη θάλασσα της Μεσογείου αποτελούν ένα έγκλημα σε βάρος των ανθρώπων πού αναγκάστηκαν να φύγουν από τις χώρες τους έχοντας ως όραμα μία ζωή με ασφάλεια και αξιοπρέπεια. Παράλληλα οι άνθρωποι που κατάφεραν να φτάσουν στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκαν και αντιμετωπίζονται με ένα τρόπο που δεν ταιριάζει στα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η Μόρια ήταν στην πραγματικότητα ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης και μία απόδειξη ότι σταθήκαμε αδύναμοι να αντιμετωπίσουμε την προσφυγική κρίση μέσα από μια ανθρωπιστική και αλληλέγγυα στάση. Συνιστά επίσης απόδειξη ότι είμαστε συλλογικά απρόθυμοι να αντικρίσουμε την αλήθεια για όσα συνέβαιναν εκεί, παρά το γεγονός ότι πολλές οργανώσεις είχαν καταγγείλει τις συνθήκες διαβίωσης και την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Όσοι άνθρωποι πέρασαν από τη Μόρια αποτελούν για μένα σε ένα συμβολικό πεδίο, ένα παράδειγμα ανθρώπινης δύναμης και ανθεκτικότητας.
Η αφιέρωση του βιβλίου σε αυτούς τους ανθρώπους αλλά και σε όσους δεν κατάφεραν να φτάσουν στη στεριά και πνίγηκαν στη θάλασσα αποτελεί μία έκφραση διαμαρτυρίας και μια επιθυμία να μην τους ξεχάσουμε αλλά και ένα μήνυμα για το πόσο σπουδαίο είναι οι άνθρωποι να μη σταματούν να ζητούν μία καλύτερη ζωή όταν μία κρίση όπως ο πόλεμος ή η φτωχοποίηση, (συνθήκες για τις οποίες συχνά ο δυτικός κόσμος έχει μεγάλη ευθύνη), διαλύει όσα είχαν χτίσει.
Τι αντίκτυπο πιστεύεις ότι έχει στην κοινωνική ζωή και στην ψυχική υγεία η φτωχοποίηση λόγω της ακρίβειας και η εκ νέου υποτίμηση των υλικών όρων ζωής;
Το βιβλίο βασίζεται στην ολιστική, (μια έννοια που κακοποιήθηκε και διαστρεβλώθηκε πρόσφατα από τον πρωθυπουργό!), συστημική προσέγγιση η οποία αναγνωρίζει την τεράστια σημασία που ασκεί το πλαίσιο που ζούμε στις ανθρώπινες σχέσεις, στις πρακτικές μας, στον ψυχισμό μας αλλά και στο φαντασιακό, στην ικανότητά μας δηλαδή να οραματιζόμαστε μελλοντικούς προσωπικούς και συλλογικούς μετασχηματισμούς.
Η φτωχοποίηση στην οποία αναφέρθηκες, σε συνδυασμό με την απουσία πολιτικών κοινωνικής πρόνοιας και των αντίστοιχων δομών φροντίδας των ανθρώπων που πλήττονται, επιφέρει μεγάλες δυσκολίες στην προσπάθεια των ανθρώπων να επιβιώσουν.
Σε αυτή τη συνθήκη έχει αξία ένα ερώτημα το οποίο κατέχει μία κεντρική θέση στο βιβλίο και το οποίο αφορά εάν απαντάμε στην κρίση με όρους παλινδρόμησης και ρετροτοπίας, σε επιστροφές δηλαδή σε πρώιμα στάδια οργάνωσης είτε του ψυχισμού είτε των κοινωνικών σχέσεων, ή εάν επιλέγουμε να μπούμε σε μία διεργασία βαθιών αλλαγών και μετασχηματισμών.
Αναφέρομαι σε αυτή την διάσταση καθώς στην προσπάθεια για επιβίωση οι άνθρωποι μπορούμε είτε να αναζητήσουμε νέες μορφές κοινωνικών σχέσεων που να στηρίζονται στη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη είτε να μπούμε σε μικρά ατομικά κάστρα δυναμώνοντας έτσι τον ατομισμό και την κοινωνική απομόνωση.
Πόσο σημαντικό ρόλο πιστεύεις ότι παίζουν η συνεργασία, η διαλογικότητα και η συλλογικότητα προκειμένου να αντιμετωπιστούν αυτές οι κρίσεις;
Το βιβλίο βασίζεται στη θεωρία της διαλογικότητας και αναγνωρίζει την πολυφωνία σαν ένα μέσο να συνυπάρξουν οι ετερότητες. Ταυτόχρονα ο τρόπος που δημιουργήθηκε αποτελεί μία εμπειρία και μια διεργασία διαλογικότητας όπως και μία πρόταση για το πώς θα μπορούσαμε να νοηματοδοτησουμε εναλλακτικά μία συνθήκη κρίσης. Μία διάσταση που δίνεται μέσα από τους διαλόγους αφορά τον κατακερματισμό τόσο των θεσμικών συστημάτων, (λ.χ. παιδεία, υγεία, πολιτισμός, πολιτική), όσο και της ίδιας της ανθρώπινης εμπειρίας. Έχει μία σημασία να κατανοήσουμε ότι ο κατακερματισμός μας οδηγεί στο να μην έχουμε μία ολική εικόνα για το τι συμβαίνει εντός και εκτός του εαυτού μας και κατά συνέπεια οι πρακτικές μας είναι πάντοτε αποσπασματικές.
Θα χρησιμοποιήσω πάλι την πανδημία για να φέρω ένα σχετικό παράδειγμα.
Παρατηρήσαμε ότι τόσο στη χώρα μας όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο οι παρεμβάσεις για τον περιορισμό και την αντιμετώπιση του κορονοϊού στηρίχτηκαν κατά κύριο λόγο σε πρακτικές περιορισμού και απομονωτισμού οι οποίες έφεραν καταστροφικά αποτελέσματα στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και υπονόμευσαν τις πολιτικές εμβολιασμού ενισχύοντας την έλλειψη εμπιστοσύνης και τις επιφυλάξεις πολλών ανθρώπων.
Η λογική του κατακερματισμού και η απροθυμία να αντιμετωπίσουμε συστημικά το πρόβλημα οδήγησε ακόμα στην υποτίμηση της σημασίας που έχουν οι αλλαγές σχετικά με τις προτεραιότητες που θέτει το πολιτικό σύστημα αλλά και ο δυτικός τρόπος ζωής.
Η απάντηση σε αυτή την κουλτούρα έρχεται όχι απλά μέσω της ενίσχυσης της συνεργασίας, της συλλογικότητας, της αλληλεγγύης και του διαλόγου αλλά επίσης μέσα από την ανάγκη να σκεφτούμε με όρους πολυπλοκότητας. Αυτό θα μας επέτρεπε να κατανοήσουμε ότι οι κρίσεις και τα προβλήματα που αναδύονται είναι παγκόσμια και όχι τοπικά. Μια μετακίνηση σε αυτή τη θέση ενισχύει την δημιουργία παγκόσμιων δικτύων τα οποία θα έθεταν στο κέντρο του ενδιαφέροντος τους την φροντίδα και την αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων.
Μία ακόμα έννοια είναι που τίθεται στο βιβλίο αφορά στην ηθική της διαπραγμάτευσης στο διάλογο και στις ανθρώπινες σχέσεις. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Ε. Μουρελή σε έναν από τους διαλόγους : «Είναι εντάξει να συγκρουόμαστε φτάνει να γνωρίζουμε πότε να σταματάμε.»
Με ποιον τρόπο μπορούμε να προσεγγίσουμε και να επουλώσουμε ένα τραύμα που πηγάζει από έντονους κοινωνικούς (ή και προσωπικούς) μετασχηματισμούς;
Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε την ύπαρξή του. Μια φράση που αγαπώ ιδιαίτερα στο βιβλίο είναι πως «κάθε εμπειρία, όσο τραυματική και αν είναι, αποτελεί μέρος του εαυτού. Μπορούμε να συνδεόμαστε ή να αποσυνδεόμαστε μέσω της μνήμης από αυτήν, αλλά δεν μπορούμε να την ξεριζώσουμε από τη συνείδηση ή το ασυνείδητό μας… μέσα από μια μεταφορά, κάθε ιστορία που έχουμε ζήσει είναι ένα κομμάτι από το δέρμα μας. Μπορούμε να το ζωγραφίσουμε, να το καλύψουμε με ένα τατουάζ, ακόμα και να επιχειρήσουμε να το καταστρέψουμε, αλλά αυτό θα είναι πάντα εκεί, ακόμα και σαν ουλή»
Έτσι η αναγνώριση έχει μια ιδιαίτερη αξία καθώς οι μηχανισμοί άμυνας δεν βοηθούν παρά μονάχα προσωρινά.
Επίσης έχει μια σημασία να κατανοήσουμε πως το τραύμα μπορεί να νοηματοδοτηθεί ανάλογα την οπτική με την οποία το διερευνούμε αφού άλλοτε μοιάζει να μας καταλύει και άλλοτε να πυροδοτεί εσωτερικές δυνάμεις και αποθέματα, τα οποία μας οδηγούν σε μια ανελικτική πορεία.
Ένα δεύτερο βήμα αποτελεί η μετατροπή η μετατροπή μιας ατομικής εμπειρίας σε συλλογική. Ως ψυχοθεραπευτής εργάζομαι εδώ και πολλά χρόνια με ομάδες επειδή πιστεύω ότι το να μιλήσουμε δημόσια για τα συναισθήματα και τις επιπτώσεις του τραύματος είναι ένας σημαντικός δρόμος που μας επιτρέπει να συνδεθούμε με το φαντασιακό και τις επιθυμίες που έχουμε για το μέλλον καθώς κατανοούμε ΄το δεν είμαστε μόνοι μας σε αυτή τη διαδρομή. Μας επιτρέπει δηλαδή να επανασυνδεθούμε με την ουσία της ζωής πού είναι η σχέση, η φαντασία και η δημιουργικότητα.
Μπορούν τα υποκείμενα να διαμορφώσουν δικά τους πλαίσια και να κινηθούν σε διαφορετική κατεύθυνση από την πραγματικότητα που βιώνουν;
Η απάντηση είναι προοιμίου θετική καθώς ο μετασχηματισμός αποτελεί πάντα ένα ζητούμενο στις κρίσεις αλλά υπάρχει μία προϋπόθεση σχετικά με αυτό.
Αυτή αφορά την μείωση της ειδημοσύνης, κάτι που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο. Η ειδημοσύνη, η κυριαρχία δηλαδή των ειδικών στις ζωές μας ενισχύει τη διαμεσολάβηση και την ανάθεση της επίλυσης και των μετασχηματισμών σε ένα παντοδύναμο άλλο, κάτι που μας καθιστά αδύναμους και μας τοποθετεί σε μία παιδική θέση από την οποία αναζητάμε τους γονείς που θα αναλάβουν τη φροντίδα μας.
Με αφορμή τις γυναικοκτονίες που καταγράφονται τα τελευταία χρόνια πώς πιστεύεις ότι ένα θύμα έμφυλης βίας θα μπορούσε να σπάσει τον κύκλο της ενοχής, της κακοποίησης και της σιωπής;
Εκτιμώ πώς οι γυναικοκτονιες, ο σεξισμός και ο ρατσισμός αποτελούν εκφράσεις της πατριαρχίας. Σε μία συνθήκη παρατεταμένης κρίσης όπως είναι αυτή που βιώνουμε στη χώρα μας εδώ και 12 χρόνια, καθώς αποσταθεροποιούμαστε και ανατρέπονται πολλές από τις βεβαιότητες που έχουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο, η ψυχική παλινδρόμηση και η καθήλωση σε μία θέση από την οποία δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε τις συναισθηματικές και ψυχικές διεργασίες που συμβαίνουν, όπως και η ρετροτοπία στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως, αποτελούν ένα σοβαρό κίνδυνο.
Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι μία από τις επιπτώσεις της κρίσης αφορά την ενίσχυση της κουλτούρας της πατριαρχίας.
Απέναντι σε αυτή τη συνθήκη ευτυχώς ενισχύονται αντίρροπες δυνάμεις και κουλτούρες χειραφέτησης και συμπερίληψης.
Εκτιμώ ότι είναι πολύ σημαντικό τα θύματα να μη χρεωθούν καμία ευθύνη για τις πρακτικές των κακοποιητών και ότι είναι πολύ σημαντικό επίσης το γεγονός ότι αρνούνται τη θέση του θύματος και μπαίνουν σε μια θέση δρώντος υποκειμένου. ‘Έτσι είναι σημαντικό που διεκδικούν και κατακτούν ένα δημόσιο λόγο ο οποίος εκτός από το ότι αναζητά μία δικαίωση ενισχύει ταυτόχρονα μία ταυτότητα αξιοπρέπειας.
Σε αυτή τη συνθήκη, το σύνθημα «Καμία μόνη, καμία λιγότερη», που έρχεται από τις γυναικείες οργανώσεις, οδηγεί στο ξεπέρασμα του φόβου ή της ντροπής που μπορεί να νιώθει ένας άνθρωπος που παραβιάζεται και κακοποιείται.
INFO:
Το βιβλίο του Ηλία Γκότση «Κρίση και Μετασχηματισμοί» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός
Έτος έκδοσης: 2022
Αριθμός σελίδων: 308
Κωδικός ISBN-13: 9789606154690
