Η τέχνη του δρόμου θάλλει στην καρδιά της πόλης
Κεραμεικός. Μεταξουργείο. Ομόνοια. Μοναστηράκι. Θησείο. Εξάρχεια. Περιοχές της Αθήνας όπου το μουντό γκρίζο του αστικού τοπίου χαρίζει απλόχερα τη θέση του στα χρώματα των σχεδίων των καλλιτεχνών του δρόμου, στις σκέψεις και τις ανησυχίες τους. Αν σταθείς λίγο και κοιτάξεις καλύτερα, θα βρεις το κρυμμένο μήνυμα. Δεν είναι ανάγκη να είναι πολιτικό ή ιδιαίτερα βαθύ. Μπορεί να είναι απλώς όμορφο. Να σπάει την καθημερινή σου ρουτίνα. Η τέχνη του δρόμου γεννιέται στον δρόμο. Του ανήκει. Δεν περιορίζεται μέσα σε μια έκθεση. Εκείνος αποφασίζει πόσο θα ζήσει ένα έργο. Αυτή είναι και η μαγεία της street art. Πού σταματά όμως η τέχνη και αρχίζουν οι μουτζούρες; Είναι όλα όμορφα ή μας περιβάλλει και ασχήμια; Το να «ντύνεις» έναν τοίχο είναι βανδαλισμός ή τέχνη;
Γίναμε για μια ημέρα τουρίστες. Περπατήσαμε σε γειτονιές στο κέντρο της Αθήνας βλέποντας τη ζωντανή αυτή μεριά της πόλης.
Μεγάλος «καμβάς»
Ξεναγός μας για την ημέρα ο Γιώργος Μαδιανός από την ομάδα των Athens Insiders, μιας εταιρείας με μεγάλη εμπειρία σε διάφορων ειδών ξεναγήσεις στην Αθήνα αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Αν και ο ίδιος είναι επαγγελματίας σεφ, πέρα από τα γαστρονομικά tours που επιμελείται, αγαπά και την street art. Οπως μας εξηγεί, είχε ασχοληθεί και ο ίδιος όταν ήταν μικρός με το γκράφιτι. Ξέρει καλλιτέχνες του δρόμου και απολαμβάνει να ψάχνει τις κρυμμένες ομορφιές της πόλης, ακόμη και τις πιο μικρές πινελιές. Το ραντεβού δόθηκε στη στάση του μετρό στον Κεραμεικό. Μαζί μας στο γκρουπ η Τζοάνα και η Κρίζια. Δύο φοιτήτριες από την Πορτογαλία που βρίσκονται στη χώρα μας για την πρακτική τους άσκηση.
«Λατρεύω το street art tour. Είναι δυναμικό. Μπορεί σήμερα να δούμε καινούργια έργα. Ακόμη και της χτεσινής βραδιάς. Μπορεί ορισμένα από τα δικά μου αγαπημένα έργα να μην υπάρχουν πια. Είτε να έχουν καταστραφεί είτε να έχουν δώσει τη θέση τους σε άλλα. Είναι μέρος της ομορφιάς της street art. Μπορεί να καταστρέφεται ένα παλιό έργο την ίδια στιγμή που δίπλα του έχει ξεπηδήσει ένα νέο» εξηγεί στο Documento ο Γιώργος ενώ ανηφορίζουμε προς Μεταξουργείο. «Στις περιοχές αυτές υπάρχουν πάρα πολλά εγκαταλειμμένα σπίτια. Οι τοίχοι τους γίνονται ένας μεγάλος καμβάς για τους καλλιτέχνες» συνεχίζει.
«H street art έχει μια παροδικότητα. Κάνεις το έργο, βγάζεις μια φωτογραφία. Μπορεί έπειτα από μια βδομάδα να έχει μείνει μόνο αυτή η φωτογραφία. Ο τοίχος δεν σου ανήκει» λέει ενώ προσθέτει: «Στο γκράφιτι υπήρχαν άγραφοι νόμοι που έλεγαν ότι εάν έχει φτιαχτεί ένα όμορφο έργο, τότε κι εσύ πρέπει να φτιάξεις ένα αντίστοιχα όμορφο έργο για να το πατήσεις ή εάν είναι πολύ όμορφο να το αφήσεις για κάποιο διάστημα».
Τον ρωτάμε αν υπάρχει διαχωριστική γραμμή σε γκράφιτι και street art. «Πρακτικά το γκράφιτι είναι street art. Είναι η πρωταρχική μορφή της και σίγουρα μεγάλος εκπρόσωπός της. Γίνεται αποκλειστικά σχεδόν με σπρέι. Ηρθε από την Αμερική ως μέλος της χιπ χοπ κουλτούρας. Βλέπαμε κυρίως το “tagging”, την υπογραφή δηλαδή. Στην πορεία δημιουργήθηκε το κίνημα της street art. Είναι η τέχνη που γίνεται στον δρόμο. Χρησιμοποιεί και άλλα μέσα. Δεν γίνεται μόνο με σπρέι. Δουλεύουν με πινέλα, μπογιές, αυτοκόλλητα, stencil κ.ά.» λέει ο Γιώργος εξηγώντας μας απλά μεταξύ άλλων τα wheatpasting, sticker bombing, stencil graffiti, poster art.
Ομορφιά ή βανδαλισμός;
Στην Πειραιώς μας τραβούν την προσοχή τα εξαιρετικά έργα του INO. Στο πλαίσιο της έκθεσης «Leonardo Da Vinci – 500 Years of Genius» που φιλοξενήθηκε στο παλιό αμαξοστάσιο ΟΣΥ στο Γκάζι, ο γνωστός καλλιτέχνης του δρόμου εμπνεύστηκε από τα έργα του Ντα Βίντσι για να τα «παραφράσει» με τον δικό του τρόπο. Από τον «Μυστικό Δείπνο» με τους χαρτογιακάδες και τα χέρια που ζητούν, απαιτούν και δείχνουν. «Τον Ανθρωπο του Βιτρούβιου», που κάποιοι έγραψαν από πάνω το σύνθημα «Οχι στο χάραγμα του αντίχριστου». Από τα μυστηριώδη μάτια της Μόνα Λίζα που κρύβουν τους ματατζήδες με τις αντιασφυξιογόνες μάσκες μέχρι και την αυτοπροσωπογραφία του Ντα Βίντσι, οι πινελιές του INO είναι χαρακτηριστικότατες.
Στη γωνία Πλαταιών και Λεωνιδίου συναντάμε τον Τζίμη Πανούση. Ενα γκράφιτι του Pol που απεικονίζει τη μορφή του αγαπημένου καλλιτέχνη στον χάρτη της Ελλάδας. Πηγή έμπνευσης το τραγούδι του «Αχ Ευρώπη».
Λίγο πιο πάνω κάνουμε μια στάση για να χαζέψουμε το έργο της ομάδας καλλιτεχνών politicals tencil, εμπνευσμένο από τον πίνακα «Η ελευθερία οδηγεί τον λαό» του Ντελακρουά, το οποίο έχει τα πάντα: τον γυμνό διαδηλωτή με τη σαγιονάρα έως την Ελευθερία να ανεμίζει τη γαλανόλευκη. Πίσω του βρίσκονται άλλοι «μακεδονομάχοι»: η γραφική φιγούρα με τα ράσα και την εικόνα της Παναγιάς. Η διαδηλώτρια που είναι τυλιγμένη με τη σημαία με τον ήλιο της Βεργίνας ενώ πίσω της βρίσκετια η ελληνική Βουλή. Αριστερά, όπως κοιτάμε, βλέπουμε τον τσολιά της «Ελληνοφρένειας» να κρατά ένα φτυάρι που έχει χαραγμένα πάνω του τα αστέρια της ΕΕ. Δεξιά βρίσκεται ο άνθρωπος που έγινε viral το 2015 στη διαδήλωση του «Μένουμε Ευρώπη» στο Σύνταγμα. Απολαμβάνει και εδώ ήσυχος το απεριτίφ του ενώ διαδηλώνει. Ενα φωτογραφικό κλικ που έχει μείνει αξέχαστο για τη γραφικότητα που κατάφερε να αποτυπώσει. Βλέπουμε και κλασικές φιγούρες του πίνακα. Πάνω, εκατέρωθεν της ελληνικής σημαίας, είναι γραμμένο το σύνθημα της Γαλλικής Επανάστασης παραλλαγμένο: «Liberte – Egalite – Pisokolite».
Στην Πειραιώς, ανηφορίζοντας προς Ομόνοια, βλέπουμε δύο μεγάλες τοιχογραφίες: το «Snowblind» και το «Praying for us». Εργο του INO το πρώτο, το δεύτερο μια εκδοχή του πίνακα του Αλμπρεχτ Ντίρερ.
Στα μάτια μας τα έργα αυτά ομορφαίνουν την πόλη. Δεν ισχύει το ίδιο για όλους. Περπατώντας συναντάμε μια κυρία, κάτοικο της περιοχής. «Τι κάνετε εδώ; Κοιτάτε τα γκράφιτι;» μας ρωτά. «Κάνουμε ξενάγηση στα έργα» της απαντά ο Γιώργος. «Εχει παραγίνει αυτό το κακό. Δεν αντέχουμε πια» μας λέει οργισμένη.
«Δεν συμφωνώ μαζί της» μας λέει ο tour guide από τους Athens Insiders. «Αλλο το “tagging” και τα συνθήματα και άλλο η τέχνη του δρόμου. Η ουσία της τέχνης του δρόμου δεν είναι να καταστρέφεις όμορφα κτίρια. Η ουσία είναι να πας κάπου όπου είναι γκρίζα. Μια βιομηχανική ζώνη, στις γραμμές του τρένου, κάπου υποβαθμισμένα και να βάλεις χρώμα και σχέδιο. Να δώσεις κάτι στην πόλη και όχι να πάρεις κάτι από αυτήν. Πρέπει να επιλέγεις πού να εκφράζεσαι. Να δείχνεις ό,τι σε απασχολεί. Εχεις ένα μήνυμα και θέλεις να το πεις. Με τη street art είναι πολύ άμεσος ο τρόπος. Ο καλλιτέχνης εκφράζει τα συναισθήματα που νιώθει: απόγνωση, θυμό, στενοχώρια, λύπη, αγάπη. Ομορφαίνεις την πόλη. Δεν τη βανδαλίζεις. Πολλές φορές τα έργα γίνονται ένα με το περιβάλλον τους. Διαμορφώνονται όπως ο τοίχος στον οποίο δημιουργούνται. Τον εκμεταλλεύονται».
«Τα όρια είναι λίγο ασαφή για το πότε σταματάει τη street art και αρχίζει ο βανδαλισμός» λέει ο Γ. Μαδιανός. «Σημασία έχει να υπάρχει αυθεντικότητα στο έργο» συνεχίζει ο Γιώργος. «Να έχει τη δική του άποψη και να προσφέρει κάτι καινούργιο. Μόνο η λέξη “βασανίζομαι…” που εμφανίστηκε μέσα στην κρίση σε πάρα πολλά σημεία προκάλεσε αντιδράσεις. Δημιούργησε συναισθήματα. Ολα αυτά είναι μέρος της πόλης. Περπατάς και ανοίγεις διάλογο με τους τοίχους. Είναι διαδραστικό» καταλήγει.
Νομικό πλαίσιο
Συνεχίζουμε τη βόλτα μας στο κέντρο της Αθήνας. Συναντάμε μεταξύ άλλων τον Λουκάνικο στη Ρήγα Παλαμήδου και Σαρρή και διάφορα άλλα έργα καλλιτεχνών του δρόμου όπως των WD, Sonke, STMTS, Dreyk the Pirate, MAPET, Cacao Rocks, «RUIN» κ.ά. Μέχρι και street art awards είδαμε που βαθμολογούν με… μαρτίνι! «Τα τελευταία χρόνια η Αθήνα έχει γίνει Μέκκα για καλλιτέχνες του δρόμου απ’ όλο τον κόσμο» μας εξηγεί ο tour guide μας. «Η αστυνομία μας, σε σχέση με άλλες μεγαλουπόλεις, δεν ασχολείται τόσο με αυτό το θέμα. Ερχονται πολλοί ξένοι καλλιτέχνες. Εχει βγάλει όνομα η Ελλάδα για την τέχνη του δρόμου. Εχει γίνει προορισμός».
Τι συμβαίνει όμως νομικά; Μιλάμε για φθορά ξένης ιδιοκτησίας ακόμη και εάν έχει δημιουργηθεί κάτι όμορφο; Σύμφωνα με άρθρο της νομικού Αγγελικής Γιαννάκη στο περιοδικό «Crime Times» του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕΜΕ), «με βάση το ελληνικό Ποινικό Δίκαιο, αλλά και τη νομολογία των εθνικών ποινικών δικαστηρίων, η δημιουργία ενός έργου τέχνης του δρόμου φαίνεται να εμπίπτει στον ορισμό του αδικήματος της φθοράς ξένης ιδιοκτησίας».
Συνεχίζει η Αγγ. Γιαννάκη: «Ο ορισμός αυτός, και συγκεκριμένα η βασική μορφή της εν λόγω αξιόποινης πράξης, τυποποιείται στην πρώτη παράγραφο του άρθρου 381 του Ποινικού Κώδικα, σύμφωνα με την οποία “Οποιος με πρόθεση καταστρέφει ή βλάπτει ξένο (ολικά ή εν μέρει) πράγμα ή με άλλον τρόπο καθιστά ανέφικτη τη χρήση του τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών”».
«Παρότι οι έννοιες της street art και του graffiti χρησιμοποιούνται συχνά αδιακρίτως, ως ταυτόσημες, με τα μεταξύ τους όρια να είναι ακόμα πράγματι ρευστά, τα δύο φαινόμενα παρουσιάζουν ορισμένες διαφορές, κυρίως ως προς την τεχνοτροπία και το περιεχόμενό τους». Επιπλέον, η τέχνη του δρόμου εξυπηρετεί συχνά αποκλειστικά καλλιτεχνικούς σκοπούς και συνιστά δημιουργία «που το ευρύ κοινό είναι σε θέση να ερμηνεύσει και με την οποία το κοινό μπορεί να συνδεθεί» διευκρινίζει. «Ο κοινός μεταξύ τους παρονομαστής της έλλειψης άδειας εκ μέρους των ιδιοκτητών των αντικειμένων στην επιφάνεια των οποίων τα έργα αυτά δημιουργούνται καθιστά και τις δύο αυτές μορφές τέχνης παράνομες» συμπληρώνει.
