Οι «κληρονόμοι» του τελευταίου Σοβιετικού ηγέτη, τα… ορφανά του και η σημερινή Ρωσία
«Το παλιό σύστημα κατέρρευσε προτού το καινούργιο να έχει χρόνο να αρχίσει να λειτουργεί, ενώ η κρίση στην κοινωνία έγινε ακόμη πιο έντονη». Αυτά είναι μερικά από τα λόγια που επέλεξε να πει ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στις 25 Δεκεμβρίου 1991 στην ομιλία που εκφώνησε για να ανακοινώσει την παραίτησή του. Πολλοί ορίζουν την ημέρα αυτή ως το χρονικό ορόσημο που έπαψε να υπάρχει η Σοβιετική Ενωση. Η αλήθεια όμως είναι ότι η ΕΣΣΔ είχε μπει σε διαδικασία αποσύνθεσης αρκετά νωρίτερα, ενώ ο Γκορμπατσόφ απλώς επιβεβαίωσε το αναπόφευκτο. Σήμερα το σύστημα που πήρε τη θέση αυτού που άφησε ο Γκορμπατσόφ στη Ρωσία –όπως διαμορφώθηκε από τα χρόνια διακυβέρνησης Γέλτσιν και Πούτιν– δεν έχει καμία σχέση με τις προθέσεις του, ενώ πολλά από τα μαθήματα που δίδαξε η πτώση – κατά άλλους ανατροπή– της άλλοτε κραταιάς δύναμης μπορούν να λειτουργήσουν ως οδηγός για το μέλλον της Ρωσίας.
Προς επιστροφή στον Ψυχρό Πόλεμο
Δεν ξέρουμε αν είναι ευχή ή κατάρα, αλλά ο Γκορμπατσόφ είχε την «ευκαιρία» να δει όλα όσα προσπάθησε να πετύχει να σκορπίζονται στους πέντε ανέμους. Η εποχή του πυρηνικού αφοπλισμού και της ανακωχής μεταξύ Ουάσινγκτον και Μόσχας έχει περάσει ανεπιστρεπτί, ενώ έχει ξεκινήσει μια επιστροφή ενός ψυχροπολεμικού κλίματος.
Στον αιματηρό πόλεμο στην Ουκρανία, ΝΑΤΟ και Ρωσία «παίζουν τα ρέστα» τους, με το ενδεχόμενο μιας ευθείας σύγκρουσης μεταξύ δύο πυρηνικών υπερδυνάμεων να είναι ένα ατύχημα μακριά. Ο Γκόρμπι, όπως τον έλεγαν χαϊδευτικά στη Δύση, ήταν ένας από τους ηγέτες που έβαλαν τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο, κληροδότημα που οι πολιτικοί διάδοχοί του προσπάθησαν με περιορισμένη επιτυχία, ίσως και απρόθυμα, να τιμήσουν. Το πνεύμα της ανακωχής όμως δεν σεβάστηκαν οι δυτικοί που, ενώ υποσχέθηκαν –προφορικά– ότι τα στρατεύματα της ατλαντικής συμμαχίας «δεν θα περάσουν τον ποταμό Ελβα», βρέθηκαν μέσα σε 13 χρόνια από την πτώση της ΕΣΣΔ να έχουν στρατιωτικές δυνάμεις στο «μαλακό υπογάστριο» της Ρωσίας, σε μια προσπάθεια να κλείσουν τις διόδους της προς την Ευρώπη. Ενδεικτικά, μετά την επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο, το ΝΑΤΟ κινητοποίησε 40.000 στρατεύματα στην ανατολική πτέρυγά του, ενώ είχε άλλα 300.000 σε υψηλή ετοιμότητα.
Ελλειψη νομιμοποίησης, εσωτερική κατάρρευση
Ολες οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις για τις οποίες περηφανεύτηκε ο Γκορμπατσόφ στην τελευταία ομιλία του ως ηγέτης της ΕΣΣΔ – ελεύθερες εκλογές, ελευθερία του Τύπου, θρησκευτικές ελευθερίες, αντιπροσωπευτικά νομοθετικά όργανα, ένα πολυκομματικό σύστημα και ο σεβασμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων– έγιναν στάχτη, σύμφωνα με τον Αλεξέι Βενεντίκτοφ, δημοσιογράφο που ήταν κοντά του. Η σημερινή Ρωσία υποφέρει από την ίδια πολιτική κρίση που έφερε το τέλος της ΕΣΣΔ, παρά το γεγονός ότι λίγοι βλέπουν πώς μπορεί να καταρρεύσει το σύστημα Πούτιν που μοιάζει αρραγές.
Η Σοβιετική Ενωση στο εξωτερικό έμοιαζε μεγάλη στρατιωτική δύναμη με εκτεταμένο δίκτυο πληροφοριών και ασφάλειας. Πολύ λίγοι αντιλήφθηκαν πόσο μικρή ήταν η νομιμοποίηση που είχε το σύστημα. Οι εσωτερικές έριδες της γραφειοκρατικής ελίτ, η διαφθορά, η απώλεια του σοσιαλιστικού οράματος και οι ζοφερές συνθήκες διαβίωσης συνέβαλαν στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Το σύστημα Πούτιν από την πλευρά του έχει την ίδια αρραγή εμφάνιση στο εξωτερικό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο Ρώσος πρόεδρος έχει βάλει τα θεμέλιά του στον ρωσικό σοβινισμό, που φαίνεται να είναι πιο στέρεο έδαφος από τη σοσιαλιστική ισότητα.
Το σύστημα Πούτιν υποφέρει από έλλειψη δημοκρατικής νομιμοποίησης, αφού οι δίκαιες και ελεύθερες εκλογές είναι άγνωστη έννοια ενώ με το πέρασμα του χρόνου και όσο ο Πούτιν μεγαλώνει, οι ελίτ της χώρας μπαίνουν σε πόλεμο μεταξύ τους που προσθέτουν στην αστάθεια του συστήματος. Ως τέτοιο επεισόδιο βλέπουν αρκετοί αναλυτές και τη δολοφονία τόσο της Ντάρια Ντούγκινα όσο και αρκετών Ρώσων ολιγαρχών.
Οπως και να έχει, ο προσωποκεντρικός χαρακτήρας του συστήματος εγγυάται ότι κάποια μέρα, αργά ή αργότερα, θα σταματήσει να υπάρχει. Επομένως, οι επίδοξοι δελφίνοι «πλασάρονται» από τώρα για τη διαδοχή.
Οικονομική πολιτική βάσει… εξοπλισμών
Τα οικονομικά της Σοβιετικής Ενωσης καθορίστηκαν εν πολλοίς από την κούρσα των εξοπλισμών. Στο βιβλίο του για την περεστρόικα ο Γκορμπατσόφ αποκαλεί «αφελές» το σχέδιο των Αμερικανών να αποδυναμώσουν την ΕΣΣΔ με το «κυνηγητό των εξοπλισμών», εκτίμηση μάλλον ατυχής. Ο Γκορμπατσόφ προσπάθησε να αναζωογονήσει τη σοβιετική οικονομία, που είχε μείνει στάσιμη στα χρόνια του Λεονίντ Μπρέζνιεφ (1964-1982), με τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Οταν αυτό δεν απέφερε καρπούς, εισήγαγε τις πολιτικές της «διαφάνειας» (γκλάσνοστ) και της «ανασυγκρότησης» (περεστρόικα). Πρακτικά όμως τα δημόσια οικονομικά της ΕΣΣΔ βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στον εξωτερικό δανεισμό, ενώ η βαλτωμένη οικονομία της έκανε δύσκολη την εξυπηρέτηση του χρέους της.
Από την πλευρά του, ο Πούτιν αξιοποίησε τα διδάγματα της περιόδου. Η μακροοικονομική πολιτική του είναι πολύ πιο συντηρητική, ενώ ο πληθωρισμός συγκρατούνταν πριν από τον πόλεμο σε μονοψήφια ποσοστά, πέριξ του 4%. Ακόμη και μετά την εισβολή στην Ουκρανία ο πληθωρισμός κινείται γύρω στο 15%, καλύτερα απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς από μια χώρα σε πόλεμο και φορτωμένη κυρώσεις από τη Δύση. Η κύρια διαφορά όμως είναι ότι η Ρωσία του σήμερα έχει μικρό εξωτερικό χρέος, που σημαίνει ότι η εξάρτησή της από τις χρηματαγορές της Δύσης είναι μικρή.
