Ο ποιητής Γιώργος Κεντρωτής και ο δραματουργός Αιμίλιος Χειλάκης σε απλά μαθήματα επαναστατικής καθημερινότητας
Με αφορμή την επέτειο γέννησης του Μπέρτολτ Μπρεχτ (10 Φεβρουαρίου 1898), το Documento ζήτησε από τον καθηγητή Θεωρίας της Μετάφρασης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και μεταφραστή της ανθολογίας του Μπρεχτ «Η Βαβυλωνιακή σύγχυση των λέξεων και άλλα 499 ποιήματα» (Εκδόσεις Gutenberg) Γιώργο Κεντρωτή και από τον ηθοποιό Αιμίλιο Χειλάκη (που τα τελευταία χρόνια έχει πρωταγωνιστήσει στην «Αγία Ιωάννα των σφαγείων» και στον «Κύκλο με την κιμωλία») να γράψουν για τον Γερμανό διανοούμενο που με τη διαλεκτική του σκέψη δημιούργησε τομή ακόμη και στο καινοφανές στη διανόηση.
Ο Γιώργος Κεντρωτής για τον ποιητή Μπρεχτ
«Είναι διασημότατος για τα θεατρικά έργα του, που ανεβαίνουν στα θέατρα όλου του κόσμου, και για τα τραγούδια του που μελοποίησαν, μεταξύ πολλών άλλων, ο Κουρτ Βάιλ και ο Χανς Αϊσλερ. Στη Γερμανία, την πατρίδα του, είναι πρωτίστως Dichter, δηλαδή ποιητής. Και μάλιστα κλασικός πλέον. Και αν είναι κάτι που ο ίδιος επιθυμούσε να είναι, είναι τούτο: ποιητής! Ποιητής που με τους στίχους του έκανε προτάσεις – και έτσι ήθελε να τον θυμόμαστε, όπως έχει γράψει στο πριν από τον θάνατό του επιτύμβιο για τον εαυτό του.
Οντας ο καλύτερος μαθητής του Φρανσουά Βιγιόν και θρεμμένος με τη νεωτερικότητα του Μπωντλαίρ (υπό την καθοδήγηση του επιστήθιου φίλου του Βάλτερ Μπένγιαμιν) εμφανίστηκε ο Μπρεχτ στο ποιητικό στερέωμα ως ανανεωτής του λόγου: γράφει ποιήματα «περίεργα», είτε σε παραδεδεγμένες φόρμες (κυρίως σονέτα και ύμνους) είτε σε ελεύθερο στίχο, άλλοτε με άμεμπτο μέτρο και εντυπωσιακές ρίμες και άλλοτε με εντυπωσιακά «κενά». Η γλώσσα του είναι ιδιότυπη: με ένα μείγμα λαϊκής λαλιάς και καθαρολογικού ιδιώματος και με ελλειπτικές προτάσεις (σαν να είναι αποτυπώσεις προφορικού λόγου) κατηχεί τις μάζες, διδάσκει την απιστία στην αυθεντία, προάγει την αμφισβήτηση των πάντων (ακόμα και του εαυτού του), στηρίζει τον κομμουνισμό ως ιδεολογία και ως μελλοντική κατάκτηση.
Σαν νεότερος Μπωντλαίρ επιδιώκει με τη διαλεκτική εκπνευμάτιση του «κακού» να καταστήσει εναργείς στα μυαλά των ανθρώπων τις αιτίες της καταπίεσης και της εξαθλίωσης των μαζών και να ξεσκεπάσει τον καπιταλισμό που εκτός από την εκμετάλλευση του ανθρώπου γεννά και τους πολέμους, τους οποίους προκαλούν οι ναζιστές, οι χρυσές εφεδρείες του. Ο Μπρεχτ δεν είναι απλός, όπως συνήθως υποστηρίζεται. Ο Μπρεχτ είναι καίριος στις στοχεύσεις του: ξέρει πάντοτε τι θέλει να αναδείξει, τι θέλει να καταγγείλει, τι θέλει να αποκαλύψει.
Διαβάστε επίσης: Μαρτυρίες και μνήμες Ολοκαυτώματος
Τίποτα ανθρώπινο δεν του είναι ξένο: καλό ή/και κακό εξ ορισμού. Στα ποιήματά του «τραγουδά» τα πάντα. Και τούτο ακριβώς, επειδή θέλει τα λυρικά του έργα να έχουν χαρακτήρα άσματος που μαθαίνεται και διαδίδεται ευκολότερα. Καθόλου περίεργο δεν είναι, επομένως, ότι πλείστα όσα ποιήματά του είναι «παιδικά» τραγούδια ή παραμύθια ή «ύμνοι» και «ψαλμοί» όμοιοι κατά τον τύπο με τους θρησκευτικούς. Οι επιλογές του είναι συνειδητές, γιατί θέλει να έχει κοινό, μιας και σταθερός σκοπός του είναι να προκαλέσει ανατροπή των ισχυόντων κανόνων και να μάθει τους ανθρώπους όχι πώς να ανέχονται καλύτερα τη μοίρα τους, αλλά πώς να την υπερβαίνουν και πώς να παραμένουν σε διαρκή εγρήγορση. Και επειδή δεν έχει εμπιστοσύνη σε κανέναν, όχι μόνο το γράφει, αλλά και βρίσκεται πάντοτε δίπλα στο κοινό του: στους φτωχούς και καταπιεσμένους – για να τους προειδοποιεί!
Και όντας δίπλα τους δεν θέλει να περνά απαρατήρητος: είναι ρεαλιστής σε όλες τις φάσεις του βίου του και βλέπει με ωμό ρεαλισμό την κοινωνία. Αυτή την ωμότητα δεν κάνει κανέναν κόπο να την κρύψει στην ποίησή του. Ισα ίσα την αναδεικνύει όσο πιο αδρά γίνεται, για να τη νιώσουν όλοι. Γράφει για να κάνει και τους συντρόφους του να την αισθανθούν και για να εξακολουθούν να παραμένουν σύντροφοι στον κοινό αγώνα. Και για να τους «τέρπει» τους χαρίζει και υπέροχα ερωτικά ποιήματα.
-
Ο Γιώργος Κεντρωτής διδάσκει Θεωρία της Μετάφρασης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.
Ο Αιμίλιος Χειλάκης για τον θεατρικό Μπρεχτ
Αποστασιοποίηση, επικό θέατρο, μαρξιστική φιλοσοφία, διδακτικό θέατρο, στρατευμένο θέατρο, δραματικός κλόουν… Μμμ… Ωραία… και πώς τα παίζουν όλα αυτά; Η μεγάλη ερώτηση του ηθοποιού όταν έρχεται σε επαφή με την ορολογία των μελετητών του Μπρέχτ. Νομίζω πως κυρίως οι μεταπολιτευτικές παραστάσεις του Μπρεχτ στην Ελλάδα στην εικοσαετία 1975-1995 είχαν επικεντρωθεί στον βαρύγδουπο αχό που άφηναν οι όροι αυτοί και όχι στη βασική τους ιδιότητα που είναι φυσικά το να ειπωθεί μια ιστορία! Να ειπωθεί χωρίς τη μέγγενη του ψυχολογισμού, η οποία προς χάριν της έννοιας του βαθύτερου νοήματος και του αντικρίσματος αφαιρούσε τη χαρά του παίζω προς τέρψιν του ηθοποιικού εγωιστικού «έγινα ο ρόλος». Το θέατρο που εισήγαγε ο μεγάλος αυτός ποιητής ζητάει από τον ηθοποιό να μην είναι ο ρόλος αλλά να αναπαραστήσει παίζοντας μια ιστορία ενός χαρακτήρα λέγοντας τα λόγια του όπως ακριβώς τα είπε σε έναν υποθετικό χώρο και χρόνο (που άλλωστε είναι ένα θεατρικό έργο) ο χαρακτήρας. Είχα την τύχη να συμμετέχω σε δυο σημαντικές παραστάσεις έργων του Μπρεχτ, αφού ήδη είχα διαμορφώσει την πιο πάνω άποψη για το έργο του και για το τι είναι αποστασιοποίηση και επικό θέατρο (θέατρο του έπους, δηλαδή μιας μεγάλης ιστορίας και όχι κυκλώπειων σκηνικών διάκοσμων και κοστουμιών). Η αντίληψη για τη σκηνική αναπαράσταση του «τι και του πώς» των λεγόμενων του χαρακτήρα ήταν αποτέλεσμα της ενασχόλησής μου με τους μεγάλους τραγικούς, που υποκριτικά παιδί τους είναι το θέατρο του Μπρεχτ. Οπως το να παίξεις τον Οιδίποδα δεν προϋποθέτει να βρεις το ψυχολογικό ισοδύναμο του να έχεις σκοτώσει τον πατέρα σου ή να έχεις συνευρεθεί σεξουαλικά με τη μητέρα σου για να συγκινηθεί από την ιστορία ο θεατής, έτσι και το να παίξεις στον «Κύκλο με την κιμωλία» τον δικαστή Αζντάκ δεν χρειάζεται να προσεγγίσεις ψυχοβγαλτικά έναν χαρακτήρα που στηρίζεται στο θυμικό του και όχι στη λογική.
Διαβάστε επίσης: Ρούλα Πατεράκη: Η άρχουσα τάξη εκμεταλλεύτηκε το «Κεφάλαιο»
Και στις δύο περιπτώσεις (ανόμοιες και μη συγγενείς φαινομενικά αλλά στην βάση του «παίζω» υπέροχα παραδείγματα) κλήθηκα να πω όπως εγώ κατάλαβα τα λόγια των χαρακτήρων, όπως εγώ τα αντιλήφθηκα ως θερμοκρασία ακριβώς όπως τα «είπαν» κάποτε στον λογοτεχνικό χωροχρόνο. Η απόσταση λοιπόν που αναλαμβάνω από τον ψυχολογισμό του ρόλου με βοηθά να είμαι μέρος του έργου και της παράστασης και όχι του μικρόκοσμου του ρόλου μου μόνο. Εν κατακλείδι όλα τα παραπάνω λειτουργούν υπέρ του τελικού αποδέκτη που είναι ο θεατής ‒ του κατά τη γνώμη μου σημαντικότερου στοιχείου της θεατρικής πράξης. Πολλοί συνάδελφοί μου ίσως διαφωνήσουν, αλλά νομίζω ότι πρωταγωνιστής στο θέατρο είναι οι μικρές ή οι μεγάλες ιστορίες που λέμε ενώπιον του κοινού και όχι εμείς οι ηθοποιοί. Και πρέπει να ευχαριστούμε τον Μπέρτολντ Μπρεχτ που με τα έργα του μας θυμίζει τον τρόπο!