Ανατρεπτικός, σαρκαστικός, καυστικός. Ο λόγος για τον μύθο της γελοιογραφίας και των κόμικ στην Ιταλία, Άλταν o οποίος μιλάει αποκλειστικά στο Documento και τον Παναγιώτη Φρούντζο.
«Δεν καταλαβαίνω γιατί είστε τόσο χαρούμενος. Μήπως είστε μαλάκας;». Δεν είναι μια ερώτηση-τομή αλλά μια ερώτηση καυστική, σχεδόν χειρουργική. Είναι μια από τις ερωτήσεις που συνήθιζαν να απευθύνουν οι μορφές που κατασκεύαζε ο Francesco Tullio Altan στις γελοιογραφίες του και στα κόμικ του από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 για λογαριασμό διάφορων εντύπων της Ιταλίας. Η Pimpa, η Ada, ο Colombo, ο Franz, ο Cipputi είναι μερικοί από τους χαρακτήρες που εμπνεύστηκε για να παρατηρήσουν τη «βαριά» πραγματικότητα της Ιταλίας εκείνης της εποχής και να σαρκάσουν το τώρα για να θεμελιώσουν άλλες βάσεις για το μέλλον.
Ο Altan είναι ένας θρύλος και αυτό τον θρύλο συνάντησε το Documento στο πλαίσιο της έκθεσης της Λέσχης Ελλήνων Γελοιογράφων που γίνεται στο μετρό του Συντάγματος έως και σήμερα. Λακωνικός, ευγενικός, σκεπτικός για τα χρόνια που έρχονται και την απουσία της Αριστεράς, ο Altan προβληματίζεται για τον κόσμο που στρέφεται στον Σαλβίνι και στο Κίνημα Πέντε Αστέρων και ανησυχεί που αυτός ο κόσμος πλέον αποφεύγει να συμμετέχει σε συλλογικότητες.
Πώς θέλετε να σας αναφέρει ο κόσμος: ως δημιουργό της Pimpa, της Ada, του Trino, του Colombo ή των αρχετυπικών μορφών που σαρκάζουν την κοινωνικοπολιτική επικαιρότητα;
Θα ήθελα να με θυμούνται σαν κάποιον που τα έχει κάνει όλα αυτά.
Τη δεκαετία του ’80 η δική μου γενιά μνημόνευε διαρκώς τις ατάκες του Cipputi για να απαντάει με σαρκασμό σε επιχειρήματα που της φαίνονταν γελοία. Ο Cipputti έχει ακόμη απαντήσεις στον ωκεανό βλακείας που μας έχει κυκλώσει;
Ο Cipputi πλέον σπάνια εμφανίζεται στις βινιέτες μου. Ο Cipputi γεννήθηκε στα 80s, σε μια κατάσταση ιδιαίτερα οξυμμένη. Η εργατική τάξη στην Ιταλία εκείνα τα χρόνια ήταν πάντα παρούσα και τα προβλήματά της ήταν έντονα. Σιγά σιγά αυτό όμως εξαφανίστηκε.
Δηλαδή τελείωσε η πάλη των τάξεων;
Ναι, τουλάχιστον με τη μορφή που τη γνωρίσαμε εμείς.
Μήπως έχουν εξαλειφθεί τα στοιχεία που την όριζαν στην εποχή σας και πλέον είναι άλλες οι ορίζουσές της;
Οχι, δεν συμβαίνει αυτό και δεν μπορεί να συμβαίνει. Αλλά πλέον δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για ένα πολιτικό υποκείμενο μεγάλης βαρύτητας. Πολλοί από την εργατική τάξη που κάποτε ψήφιζαν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας (PCI) πλέον στρέφονται προς τη Λέγκα του Βορρά.
Και ποιο είναι σήμερα το υποκείμενο που τραβά την Ιστορία ένα βήμα μπροστά;
Δεν υπάρχει τέτοιο πολιτικό υποκείμενο αυτή την ώρα. Φυσικά εξακολουθεί να υπάρχει η Αριστερά, η οποία όμως προσπαθεί να βρει τον δρόμο της, τον καινούργιο δρόμο που θα περπατήσει. Βλέπετε σήμερα τι συμβαίνει. Ο κόσμος στηρίζει τον Ματέο Σαλβίνι και το Κίνημα Πέντε Αστέρων γιατί πλέον κοιτάει μόνο την κοιλιά του.
Κάποτε είπατε ότι δεν αντιμετωπίζετε την πολιτική σαν δικαστήριο αλλά σαν θέατρο. Μήπως όμως σήμερα η πολιτική είναι ταυτόσημη με το θέατρο του παραλόγου, ένα σώμα χωρίς περιεχόμενο;
Θα ήθελα να ξεκινήσουμε από τους πρωταγωνιστές, οι οποίοι είναι κάκιστοι. Τον παλιότερο καιρό έβρισκες και κάποιον καλό, σήμερα όχι. Στην Ιταλία έχουν αρχίσει να νοσταλγούν πρόσωπα τα οποία στην εποχή τους έμοιαζε αδιανόητο ότι κάποτε θα αποτελούσαν αντικείμενο νοσταλγίας.
Σε ποια πρόσωπα αναφέρεστε;
Δεν θέλω να αναφερθώ σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι εκείνοι ήταν άνθρωποι που γνώριζαν τι σημαίνει πολιτική και ήξεραν να κάνουν πολιτική. Μπορεί να διαφωνούσαμε μαζί τους –καθώς βρισκόμασταν στον αντίποδα της κοσμοαντίληψής τους–, ωστόσο οφείλω να ομολογήσω πως είχαν αντιληφθεί το περιεχόμενο της πολιτικής.
Ποιο θεωρείτε ότι είναι το περιεχόμενο της τρέχουσας πολιτικής;
Η αλήθεια είναι ότι ποτέ δεν κατάλαβα την πολιτική. Ο ρόλος μου είναι να παρατηρώ και να αποτυπώνω. Για μένα πολιτική είναι αυτό που σε κάνει να κοιτάς δυο τρία χρόνια μετά. Εννοώ να τίθεται ένας στόχος και οι ενέργειές σου να κατατείνουν στην υλοποίησή του. Βλέπετε στις μέρες μας να συμβαίνει αυτό; Προσωπικά νομίζω πως όχι.
Ο Edmondo Berselli έχει πει για σας ότι προσεγγίζετε τα θέματά σας με τρόπο οριστικό, χειρουργικό, σκληρό. Η περιγραφή αυτή μοιάζει σαν να σας αποδίδει ιδιότητες επιστήμονα και όχι καλλιτέχνη.
Μάλλον είμαι αυτός που κάνει ανατομία χωρίς να το ξέρει χρησιμοποιώντας μέσα που μου παρέχει η τέχνη.
Στα κόμικ ο λόγος είναι το δεκανίκι της εικόνας ή εικόνα και λόγος είναι ισότιμα μέρη ενός συνόλου;
Οταν άρχισα να ασχολούμαι με τα κόμικ έκανα μια εικόνα και αναρωτιόμουν τι θα μπορούσαν να λένε αυτοί οι άνθρωποι. Πλέον ακολουθώ αντίθετη διαδρομή: ξεκινώ από τον λόγο. Δηλαδή μου έρχεται στο μυαλό μια ατάκα και αναρωτιέμαι ποιος θα την πει: ένα παιδί, ένας ενήλικας άντρας ή μια γυναίκα;
Πώς στέκεστε απέναντι στον κυρίαρχο τηλεοπτικό λόγο;
Πιστεύω ότι η τηλεόραση είναι ένα γέρικο μέσο. Τον ρόλο που επιτελούσε η τηλεόραση κάποτε έχει αναλάβει το ίντερνετ. Προσωπικά χρησιμοποιώ από ελάχιστα έως καθόλου το ίντερνετ – προτιμώ αυτά που έχω γνωρίσει. Μην ξεχνάτε ότι είμαι πια αρκετά ηλικιωμένος.
Τη δεκαετία του ’70 ο Πιερ Πάολο Παζολίνι είχε γράψει ότι αυτό που δεν είχε καταφέρει ο Μουσολίνι θα το πετύχει η τηλεόραση. Ο Παζολίνι μιλούσε για την ομογενοποίηση του κόσμου. Για τον κόσμο που εξαιτίας της τηλεόρασης –και φυσικά σήμερα εξαιτίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης– σκέφτεται όμοια, συμπεριφέρεται όμοια, δρα όμοια.
Ναι, γινόμαστε ίδιοι. Με το να κλεινόμαστε στον εαυτό μας απαλείφουμε την τάση μας για συμμετοχή, που ορίζει μεγάλο μέρος της ζωής μας.
«Η δημοκρατία είναι ένα πολύτιμο αγαθό. Οπως και μια βίλα στη Σαρδηνία: πρέπει να την έχουμε κι ας μένει άδεια»: δανείζομαι τα λόγια από ένα δικό σας σκίτσο για να συζητήσουμε σχετικά με τη σημερινή δημοκρατία και πόσο… δημοκρατία είναι.
Φυσικά δεν έχει νόημα η δημοκρατία να παραμένει άδεια. Πρέπει να τη γεμίσουμε με τις αξίες και τις ιδέες μας.
Ποιοι πρέπει να τη γεμίσουμε;
Οι πολίτες που θέλουμε να συνυπάρχουμε με έναν τρόπο αξιοπρεπή, να μοιραζόμαστε πράγματα με τρόπο πολιτισμένο.
«Τον φασισμό αν δεν τον πετάξεις στον κάδο γρήγορα, κάποιος θα τον μαζέψει»: αυτή είναι η ατάκα από κάποια από τις βινιέτες σας. Φαίνεται ότι κανείς από εμάς δεν φρόντισε να τον πετάξει στον κάδο.
Πολλοί προσπαθήσαμε να τον πετάξουμε στα σκουπίδια αλλά φαίνεται ότι κάποια κομματάκια του μείνανε απέξω.
Διαβάστε επίσης: Οδυσσέας Ιωάννου: «Είναι η ώρα το όνειρο να αρχίσει να κάνει φασαρία»
Δεν είναι και ευθύνη της Αριστεράς που έμειναν αυτά τα κομματάκια απέξω;
Δεν πιστεύω ότι πρέπει να καταλογίζουμε ευθύνες στην Αριστερά. Μη λησμονείτε ότι τον καιρό του Μουσολίνι όλοι πίστευαν σε αυτόν. Ο φασισμός είναι ριζωμένος στον μέσο Ιταλό. Οπότε πώς να επιρρίψουμε την ευθύνη στην Αριστερά, που στη χώρα μου πάντα ήταν μειοψηφία;
Με αυτή την απάντηση οδηγείτε τη συζήτηση στο κατά πόσο ο φασισμός είναι κοινωνικό ή ψυχολογικό φαινόμενο.
Είναι δύσκολο να τοποθετηθώ σε αυτό το θέμα, καθώς χρειάζεται εμπεριστατωμένη μελέτη.
Κάποια εποχή εσείς, ο Νάνι Μορέτι, ο Ρομπέρτο Μπενίνι φέρατε την αίσθηση του χιούμορ σε μια Αριστερά που φαινόταν να βασανίζεται από το σύνδρομο των αγέλαστων προσώπων. Σήμερα ωστόσο η Αριστερά χρειάζεται κάτι περισσότερο από χιούμορ· ίσως το φιλί της ζωής, δεν νομίζετε;
Σε αυτά τα ονόματα θα πρόσθετα και εκείνο του Σέρτζιο Στάινο. Είχε δημιουργήσει το σατιρικό «Tango» –ένθετο στη «L’Unità», την εφημερίδα του PCI–, στο οποίο κριτικάριζε ακόμη και το ίδιο το Κομμουνιστικό Κόμμα. Εκείνη τη στιγμή όλα αυτά φαίνονταν καλά, λειτουργικά. Σήμερα όμως χρειάζονται άνθρωποι με νέες ιδέες αναφορικά με το τι μπορούμε να κάνουμε.
Στον καιρό μας η χαρά της δημιουργίας και της κοινωνικής προσφοράς έχουν αντικατασταθεί από τη χαρά του κέρδους;
Αυτό είναι αλήθεια, αλλά κυρίως έχουμε χάσει την ικανότητα να πιστεύουμε ότι υπάρχει ένα αληθινό μέλλον.
ΥΓ.: Ευχαριστούμε τη Νίκη Τζούδα, συνεκδότρια της «Βαβέλ», για τη διερμηνεία της την ώρα της συνέντευξης.
