Ο Γ. Κεντρωτής γράφει για το νέο βιβλίο-αυτοβιογραφική αφήγηση του Μάνου Ελευθερίου

Ο Γιώργος Κεντρωτής, καθηγητής Θεωρίας της Μετάφρασης, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, γράφει για το βιβλίο «Μάνος Ελευθερίου, Μαλαματένια λόγια-Αυτοβιογραφική αφήγηση» σε επιμέλεια – καταγραφή Σπύρου Αραβανή και Ηρακλή Οικονόμου (εκδόσεις Μεταίχμιο).

Στις αγαπημένες λέξεις του Μάνου Ελευθερίου ανήκε και το επίθετο «μαλαματένιος». Συνήθιζε μάλιστα να δίνει «μαλαματένιες ευχές». Και τα «Μαλαματένια λόγια» είναι ο τίτλος ενός τραγουδιού του από την εμβληματική «Θητεία» του Γιάννη Μαρκόπουλου, που αποτέλεσε τομή στο ελληνικό τραγούδι. Στον δίσκο εκείνον, όπως και λίγο παλιότερα στον «Αγιο Φεβρουάριο» του Δήμου Μούτση και λίγο αργότερα στα «Τροπάρια για φονιάδες» του Θάνου Μικρούτσικου, τους στίχους τους είχε γράψει ο Μάνος Ελευθερίου, που είχε ήδη συνεργασθεί στα «Λαϊκά» με τον Μίκη Θεοδωράκη. Και με πόσους άλλους δεν είχε άλλωστε συνεργασθεί ο Ελευθερίου! Τα τραγούδια του στην 50ετία 1963-2013 με τίτλο «Τα λόγια και τα χρόνια» κυκλοφορούν σε έναν ογκώδη τόμο από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.

Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί και ένα μικρής εκτάσεως, πλην όμως πολύτιμο βιβλίο: τα «Μαλαματένια λόγια», που αποτελούν αυτοβιογραφική αφήγηση. Ο Ελευθερίου αφηγείται στους Σπύρο Αραβανή και Ηρακλή Οικονόμου στιγμές του βίου του και του έργου του σαν να ανθολογεί την προσωπική του ιστορία. Οσοι συναναστραφήκαμε τον Ελευθερίου γνωρίσαμε εκ του σύνεγγυς την πολύτροπη προσωπικότητά του – υπήρξε ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, ιστορικός του θεάτρου και του τραγουδιού: δηλαδή γενικός συγγραφέας, με μία λέξη λογοτέχνης. Ο,τι γράφει στα τραγούδια του το συναντάμε και στα ποιήματά του, άλλοτε με τα ίδια ακριβώς λόγια και άλλοτε με παραπλήσια. Το συναντάμε και στα πεζά του σε μεγαλύτερη ανάπτυξη, αλλά και στα δοκίμιά του που είναι το πρώτο εργαστήρι όπου δουλεύεται το υλικό του.

Αλλά ήταν και άνθρωπος του βιβλίου ο Ελευθερίου: ως «Μάνος Ταξείδης» εργάστηκε επί έτη πολλά στον εκδοτικό οίκο Γνώση επιμελούμενος τα τόσα και τόσα αριστουργήματα που πρόσφερε στο αναγνωστικό κοινό. Ηταν και εκδότης: τα λίγα αλλά από πάσης απόψεως σημαντικότατα βιβλία των Εκδόσεων Αμοργός ήσαν δικά του παιδιά. Αλλά αγαπούσε πολύ και τα πραγματικά παιδιά, γι’ αυτό και έγραψε παραμύθια που διαβάζονται και από τους μεγάλους. Επιπλέον υπήρξε συλλέκτης φωτογραφιών, έστησε δε πολλές «θεματικές» συλλογές και κυκλοφόρησε βιβλία για τη φωτογραφική τέχνη, ενώ συνεργάστηκε και με ειδικά περιοδικά. Ηταν, τέλος, επί έτη τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας «Τα Νέα», όπου υπέγραφε τη στήλη «Ο τόνος του πνεύματος».

Αυτό τον άκρως δημιουργικό βίο έρχεται να μας αφηγηθεί διά βραχυτάτων το βιβλίο των Αραβανή και Οικονόμου. Η βραχύτητα δεν στερεί τίποτε από την πολυτιμότητά του. Ισα ίσα τονίζει τα απολύτως βασικά της βιοτικής και της εν γένει συγγραφικής πορείας του, αποσκοπώντας στο να μας φανερωθεί σε ολογραφία ο άνθρωπος με σάρκα και οστά που υπογράφει τα ανεπανάληπτα έργα του.

Διαβάζουμε για τη Σύρο και τα παιδικά του χρόνια εκεί, για την οικογένειά του στο νησί των Κυκλάδων και κατόπιν στην πρωτεύουσα, για την εμπειρία του στον στρατό, για τις δυσκολίες της ζωής, για τα χρόνια της μαθητείας του δίπλα σε καλλιτέχνες και λογοτέχνες, για τους συμμαθητές του που ουδέποτε ξέχασε και για τους επιφανείς συγγραφείς και καλλιτέχνες που είχε για κύκλο του. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά σημεία της μικροϊστορίας του που έρχονται να υπογραμμίσουν το απόσταγμα της ζωής του όπως μας το δίνει στα ποιήματα και τα τραγούδια του. Διαβάζουμε την κατάθεση ενός ανθρώπου που έμαθε τη ζωή ζώντας την κάθε μέρα σε βάθος και διαβάζοντάς τη σαν βιβλίο: πλην όμως όχι μόνο το τι γραφόταν στις σελίδες του, αλλά και ό,τι κρυβόταν ανάμεσα στις αράδες του και ό,τι δεν φαινόταν και που μόνο να το φανταστεί κανείς μπορεί – κάτι σαν την επιμέλεια των εκδόσεων, όπου η επίπονη δουλειά του επιμελητή είναι «μη διακριτή» αλλά χωρίς αυτήν το βιβλίο δεν είναι αναγνώσιμο.

Πλήθος ονομάτων, ευρύτατα γνωστών αλλά και αγνώστων, συνθέτουν τη nomenclatura του κόσμου του Ελευθερίου. Ολος αυτός ο κόσμος έχει συστήσει την προσωπικότητά του και έχει δομήσει την παιδεία του – οι φίλοι του, οι συνάδελφοί του, η μητέρα του, τα αδέρφια του, η κοινωνία όλη. Από όλους πήρε μαλάματα για να γράψει μαλαματένια λόγια. «Στη ζωή μου γενικά είχα και έχω σπουδαίους φίλους. […] Μυστικά δεν κρατάω από τους φίλους μου, δυο τρία μόνο. […] Πήγαινα σπίτι μου για να γράψω το ίδιο ποίημα εκατό φορές. […] Ολη η γενιά μου στα πολύ νεανικά της χρόνια νόμιζε ότι άλλαζε τον κόσμο. […] Δεν συμβιβάζεται πάντα το ήθος με το έργο. […] Εστίασα στο τραγούδι ως μορφή τέχνης. […] Μπορούσα να διοχετεύω άλλα αισθήματα στο τραγούδι. […] Οι ρεμπέτες έκαναν φανταστικά πράγματα, δεν είναι αστεία τα επιτεύγματά τους. Εφεραν πολιτισμό, δύσκολα κάτι παρόμοιο να επαναληφθεί στην Ελλάδα».

Σταχυολογήσαμε στην τύχη μερικά μαλαματένια λόγια του αξέχαστου Μάνου. Και κάνοντάς το θυμηθήκαμε και την απλοχεριά του και το απαράμιλλο χιούμορ του. Η έκδοση των Αραβανή και Οικονόμου είναι πολύτιμη, είναι κιβωτός. Το καλαίσθητο βιβλίο είναι εμπλουτισμένο με σπάνιο αρχειακό και φωτογραφικό υλικό. Ευχαριστίες από καρδιάς σε όλους όσοι συνέβαλαν στην έκδοσή του.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento στις 11/4/2021