Επιστήμονες και ερευνητές συμφωνούν ότι το ζήτημα δεν είναι αν θα εμφανιστεί μια νέα ιογενής απειλή αλλά πότε
Η εμφάνιση του SARS-CoV-2 τον περασμένο χειμώνα στην πόλη Γουχάν της Κίνας έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία. Μοιάζοντας περισσότερο με ταινία επιστημονικής φαντασίας, ένας αόρατος ιός άρχισε να μολύνει τις χώρες του πλανήτη τη μία μετά την άλλη. Τα κυβερνητικά λάθη ως προς τη διαχείριση της πανδημίας άρχισαν να συσσωρεύονται και οι πανικοβλημένοι πολίτες άρχισαν να ζητούν σανίδα σωτηρίας από τον άγνωστο ιό. Ενας ολόκληρος πλανήτης φάνηκε να πιάνεται κυριολεκτικά στον ύπνο από την απρόβλεπτη πανδημία. Ή μήπως δεν ήταν και τόσο απρόβλεπτη;
Το περίμεναν
«Το ζήτημα δεν ήταν αν θα εμφανιστεί μια νέα ιογενής απειλή, αλλά πότε» επισημαίνει στο Documento ο Ντένις Κάρολ, εμπειρογνώμονας για τις μολυσματικές ασθένειες ο οποίος εργάζεται εδώ και δεκαετίες για την ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ και πρόεδρος του Global Virome Project, μιας παγκόσμιας συνεργατικής επιστημονικής πρωτοβουλίας. Ως πρώην διευθυντής της Μονάδας Αναδυόμενων Απειλών στην Αμερικανική Υπηρεσία Διεθνούς Ανάπτυξης (USAID) και ερευνητής στο Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών έχει εντοπίσει και ερευνήσει μαζί με την ομάδα του πάνω από 2.000 ζωονοσογόνους ιούς ή μικρόβια που θα μπορούσαν να μολύνουν τους ανθρώπους χάρη στο πρόγραμμα «Predict». «Γνωρίζαμε ότι αργά ή γρήγορα θα έκανε την εμφάνισή της μια νέα ιογενής απειλή» αναφέρει.
Το ίδιο προβλέψιμη χαρακτηρίζει την πανδημία και ο Αμές Αντάλτζα, ανώτερος μελετητής στο Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς «Αυτή η πανδημία ήταν εξαιρετικά προβλέψιμη, γνωρίζαμε ότι ο κορονοϊός είχε πιθανότητα να φέρει μια πανδημία από τις εμπειρίες που είχαμε με τον SARS και τον MERS» εξηγεί μιλώντας στο Documento.
Μια πανδημία από την Αφρική
Επιστήμονες και ερευνητές συμφωνούν πως όσο περνάνε τα χρόνια ο πλανήτης θα έρχεται αντιμέτωπος με ολοένα και περισσότερες πανδημίες, με την εμφάνιση του SARS-CoV-2 να είναι πιθανότατα μόνο η αρχή για τα όσα θα αντιμε τωπίσει η ανθρωπότητα στο μέλλον.
Ηδη η πανδημία Covid-19 είναι η τρίτη που κάνει την εμφάνισή της μέσα σε μια εικοσαετία, ακολουθώντας τον SARS το 2002 και τον MERS το 2012. Σύμφωνα με τον ερευνητή Αντάλτζα ο ρυθμός εμφάνισης των πανδημιών θα επιταχύνεται δραματικά όσο η ανθρωπότητα συνεχίζει να αλληλεπιδρά σε τόσο μεγάλο βαθμό με την άγρια ζωή. «Η μετάδοση ιών από ζώα σε ανθρώπους συνέβαινε πάντα, αλλά φαίνεται να αυξάνεται καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με αυτά. Οι ανθρώπινοι οικισμοί σε περιοχές όπου διαφορετικά ήδη ζώων έρχονται σε επαφή με τον άνθρωπο έχουν αυξηθεί» επισημαίνει, προβλέποντας ότι η επόμενη πανδημία πιθανότατα θα σχετίζεται επίσης με ιό του αναπνευστικού.
Αν και οι πρόσφατες πανδημίες πρωτοεμφανίζονταν στην Κίνα, ο ερευνητής Ντένις Κάρολ αναμένει πως τα επόμενα χρόνια είναι πολύ πιθανό οι περισσότερες ασθένειες να προέρχονται από την Αφρική. «Η συχνότητα μεταπήδησης ιών από ζώα σε ανθρώπους εντείνεται και ιοί τύπου SARS και SARS-CoV-2 θα είναι συχνότερο φαινόμενο καθώς ο ανθρώπινος πληθυσμός συνεχίζει να αυξάνεται από 7 σε 11 δισεκατομμύρια. Τον 20ό αιώνα η Ασία, όπου εμφανίστηκαν και οι περισσότερες ιογενείς ασθένειες, κατέγραψε τη μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού. Τον 21ο αιώνα η πληθυσμιακή αύξηση θα είναι μεγαλύτερη στην Αφρική από οπουδήποτε αλλού, οπότε αναμένουμε πως τέτοιου είδους ασθένειες θα προέρχονται από αυτή την ήπειρο» εξηγεί ο εμπειρογνώμονας Κάρολ.
Υπαίθριες αγορές
Οι εκτιμήσεις για το πώς προήλθαν οι τρεις αυτές πανδημίες είναι κοινές. Αν δεν λάβουμε υπόψη τις θεωρίες περί κατασκευής του SARS-CoV-2 σε κάποιο κινεζικό εργαστήριο, οι επιστήμονες συμφωνούν πως ένας παθογόνος ιός μεταπήδησε από κάποιο άγριο ζώο στον άνθρωπο. Στην περίπτωση του SARS-CoV-2 πηγή του κακού πιθανότητα να είναι κάποια νυχτερίδα ή ένας παγκολίνος ή μια μοσχογαλή και ξεκίνησε από την υπαίθρια αγορά της Γουχάν. Μέχρι εκείνη τη στιγμή οι υπαίθριες αγορές, όπου αμέτρητοι υπαίθριοι πάγκοι στήνονται καθημερινά με φρέσκα θαλασσινά, κρέας, φρούτα, λαχανικά αλλά και με άγρια ζώα που πωλούνται είτε ζωντανά είτε σφαγιάζονται επιτόπου, ήταν κάτι άγνωστο για πολλούς. Για τους επιστήμονες όμως αποτελούν την κύρια πηγή μετάδοσης ενός ιού από τα ζώα στον άνθρωπο. Οι κινεζικές αρχές λίγες ημέρες μετά την εμφάνιση της πανδημίας απαγόρευσαν το εμπόριο και την κατανάλωση άγριων ζώων σε μια προσπάθεια να περιορίσουν τον ιό, κλείνοντας τέτοιου είδους αγορές. Για τους ειδικούς, όμως, το κλείσιμο των αγορών αυτών δεν αποτελεί λύση για την αποτροπή επόμενων πανδημιών.
«Η αγορά θαλασσινών της Γουχάν τον Δεκέμβριο του 2019 ήταν η αιτία για να διαδοθεί ο ιός, αλλά δεν ήταν η πηγή. Οι “υπαίθριες αγορές”, όπως και τα εργοστάσια επεξεργασίας κρέατος, προφανώς παρέχουν τις ιδανικές συνθήκες για να εξαπλωθεί ο ιός σε πολλούς ανθρώπους. Γι’ αυτό προτεραιότητα σε τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν ο καθαρισμός, η απολύμανση, οι αποστάσεις, η μείωση της ανθρώπινης παρουσίας και η καθιέρωση εναλλακτικών τρόπων για να αποκτά ο άνθρωπος υγιεινή τροφή. Ομως οι υπαίθριες αγορές, είτε είναι πλήρως κλειστές είτε πλήρως απολυμασμένες, αποτελούν μόνο ένα στοιχείο της αλυσίδας εφοδιασμού από τα άγρια ή εκτρεφόμενα ζώα έως τον τελικό προορισμό, που είναι ο καταναλωτής» επισημαίνει στο Documento o καθηγητής ζωολογίας Πίτερ Πολ φαν Ντάικ, ο οποίος συνεργάζεται με την οργάνωση Wildlife Conservation Society που εδρεύει στις ΗΠΑ.
Διαταραχή στο οικοσύστημα
Πράγματι τα ζώα είναι ο τελευταίος που πρέπει να κατηγορηθεί για την εμφάνιση νέων πανδημιών. Αντίθετα, οι πρόσφατες πανδημίες αποτελούν άμεση συνέπεια της ανθρώπινης δραστηριότητας.
«Οι αυξανόμενες εμφανίσεις πανδημιών που προέρχονται από ζώα (όπως ο SARS, ο Εμπολα και πολλές άλλες) είναι σημάδι της διεισδυτικής διαταραχής των φυσικών οικοσυστημάτων από τον άνθρωπο. Η κλιματική αλλαγή, η ερημοποίηση και τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η απώλεια βιοποικιλότητας, η οξίνιση των ωκεανών, η ρύπανση της γης, του νερού, του αέρα, όλα δείχνουν ότι οι διαταραχές των οικοσυστημάτων εξαιτίας της ανθρώπινης παρέμβασης υπερβαίνουν την ικανότητά τους να ρυθμίζουν και να εξουδετερώνουν αυτές τις επιπτώσεις» υπογραμμίζει ο Πολ φαν Ντάικ.
Το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον είχε προειδοποιήσει από το 2016 πως νέες ασθένειες οι οποίες θα οφείλονται στα ζώα θα κάνουν την εμφάνισή τους μελλοντικά λόγω της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού και της ανάγκης για κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων.
«Ο μεγαλύτερος και μοναδικός οδηγός πίσω από την αυξημένη εμφάνιση νέων ιογενών απειλών είναι ο διευρυμένος ανθρώπινος πληθυσμός. Πριν από εκατό χρόνια υπήρχαν 1,8 δισεκατομμύριο άνθρωποι σε αυτό τον πλανήτη. Σε δέκα δεκαετίες προσθέσαμε άλλα έξι δισεκατομμύρια» επισημαίνει o Κάρολ και προσθέτει πως αυτή η δραματική αύξηση έχει οδηγήσει σε βαθιές αλλαγές στα οικοσυστήματα. «Αλληλεπιδρούμε συχνότερα με πληθυσμούς άγριων ζώων που αποτελούν την κύρια δεξαμενή όλων των μελλοντικών ιογενών απειλών. Αυτή η εντατικοποιημένη αλληλεπίδραση έχει αποτέλεσμα την αύξηση των ποσοστών μεταπήδησης ιών από τα άγρια ζώα στον άνθρωπο. Ο ιός SARS-CoV-2 είναι το τέλειο παράδειγμα. Ενας ιός νυχτερίδας που μεταπήδησε στους ανθρώπους πριν από έναν χρόνο».
Αλλαγή στον τρόπο ζωής
Για τον Πολ φαν Ντάικ η πανδημία πρέπει να αποτελέσει μάθημα για την ανθρωπότητα ότι η εκτεταμένη καταστροφή των φυσικών οικοσυστημάτων συνεπάγεται μεγάλους κινδύνους και επιπτώσεις, εκ των οποίων η πανδημία είναι μόνο μία.
«Η ανθρωπότητα πρέπει να βρει τη γενναιοδωρία να αφήσει μεγάλες περιοχές του πλανήτη να μετατραπούν σε φυσικούς οικοτόπους. Πρέπει να λειτουργήσει με αλληλεγγύη βοηθώντας τους ανθρώπους που ευθύνονται για την περιβαλλοντική καταστροφή να βρουν εναλλακτικά μέσα διαβίωσης. Ο καθένας από εμάς πρέπει να συμβάλει στη μείωση των συλλογικών και ατομικών επιπτώσεων στη φύση» εξηγεί.
Ο ερευνητής Αντάλτζα με τη σειρά του επισημαίνει πως οι άνθρωποι πρέπει να είναι πιο προσεκτικοί κατά την αλληλεπίδρασή τους με τα άγρια ζώα. «Θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με τέτοιον τρόπο που δεν θα επιτρέπει στους παθογόνους ιούς να μεταπηδούν από ξενιστή σε ξενιστή. Αυτό σημαίνει πως απαιτείται η χρήση κατάλληλου προσωπικού προστατευτικού εξοπλισμού κατά το κυνήγι ή τη σφαγή ων ζώων και να είμαστε πολύ προσεκτικοί στο μαγείρεμα και στην προετοιμασία φαγητού όταν πρόκειται για άγρια ζώα».
Έλλειψη ετοιμότητας από τις κυβερνήσεις
Για την αποτροπή μιας μελλοντικής πανδημίας ευθύνη φέρουν και οι ίδιες οι κυβερνήσεις, οι οποίες στην περίπτωση της Covid-19 πιάστηκαν απροετοίμαστες. Παρά τις προειδοποιήσεις που υπήρχαν για την εμφάνιση μιας πανδημίας, καμία δεν ήταν αρκετά προετοιμασμένη για να αποτρέψει την εξάπλωσή της. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, όπως στις ΗΠΑ, στη Βρετανία και τη Βραζιλία, η άρνηση των ηγετών να αποδεχτούν τη σοβαρότητα της κατάστασης οδήγησε την κατάσταση εκτός ελέγχου.
«Μεγάλο μέρος της ζημιάς που προκάλεσε ο ιός προκλήθηκε επειδή υπήρχε αποφυγή και αποτυχία ανάληψης ενεργειών όταν ο ιός εντοπίστηκε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο και τον Ιανουάριο. Εάν οι χώρες είχαν κάνει τις σωστές ενέργειες από νωρίς, όπως η Ταϊβάν, δεν νομίζω ότι αυτή η πανδημία θα είχε τον καταστροφικό αντίκτυπο που έχει» επισημαίνει στο Documento o κ. Αντάλτζα.
Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ο Ντένις Κάρολ, κατηγορώντας τις κυβερνήσεις για έλλειψη ετοιμότητας. Ακόμη και σήμερα, εξηγεί ο ερευνητής, που ο κορονοϊός έχει σκοτώσει πάνω από 1.000.000 ανθρώπους, οι ΗΠΑ αρνούνται να πάρουν στα σοβαρά την πανδημία. «Οι ασιατικές χώρες διαθέτουν σχέδια ετοιμότητας όμοια με αυτά των ΗΠΑ και της ΕΕ. Η διαφορά τους εντοπίζεται στις κυβερνήσεις και στην εκτέλεση αυτών των σχεδίων. Από την αρχή το Βιετνάμ, η Ταϊλάνδη και η Νότια Κορέα εξέλαβαν την Covid- 19 σαν σοβαρή απειλή και ήταν επιμελείς στην ενεργοποίηση των σχεδίων ετοιμότητας. Στη Δύση αγνόησαν ή απέρριψαν τα πρώτα στάδια της πανδημίας και στη συνέχεια ενήργησαν με μη συντονισμένο τρόπο. Τελικά η Ευρώπη ανταποκρίθηκε καλύτερα και είχε καλύτερη τύχη, μειώνοντας τη μετάδοση. Οι ΗΠΑ, αντίθετα, εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται από άρνηση, με αποτέλεσμα η επιδημία να παραμένει ανεξέλεγκτη».
Τρανό παράδειγμα για το πόσο αψήφιστα έχει πάρει την πανδημία ο Αμερικανός πρόεδρος αποτελεί η πρόσφατη δήλωσή του πως η γρίπη είναι πιο σοβαρή από την Covid-19. Επιπλέον, ο Ντένις Κάρολ, που ηγούνταν του ερευνητικού προγράμματος «Predict» και λάμβανε ετήσια κρατική χρηματοδότηση της τάξης των 15-20 εκατ. δολαρίων, καταγγέλλει πως οι ΗΠΑ αγνοούν τόσο επιδεικτικά τις πανδημίες που το 2019 ο Ντόναλντ Τραμπ δεν ανανέωσε τη χρηματοδότηση του προγράμματος, με αποτέλεσμα ο ερευνητής να εγκαταλείψει το παλιό πρόγραμμα και να δημιουργήσει ένα νέο, το Global Virome Project, με σκοπό να συνεχίσει την έρευνα για τους ζωονοσογόνους ιούς.
«Η διακοπή της χρηματοδότησης του “Predict” ήταν σοβαρό λάθος. Ηταν ένα πρόγραμμα που έπρεπε να επεκταθεί και όχι να τερματιστεί. Το Global Virome Project βασίζεται στην κληρονομιά του “Predict” και δημιουργεί μια παγκόσμια εταιρική σχέση για να κατανοήσουμε καλύτερα πού θα προκύψουν μελλοντικές ιογενείς απειλές και πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτήν τη γνώση για να τις εντοπίσουμε, να τις αποτρέψουμε και να ανταποκριθούμε γρήγορα έτσι ώστε να μην έχουμε ξανά ένα συμβάν Covid-19» αναφέρει ο εμπειρογνώμονας Κάρολ, καταλήγοντας πως στο μέλλον απαιτείται μεγαλύτερη ετοιμότητα από όλους.
