Αν και τότε δεν ήταν δυνατόν να φανταστώ ότι_x000D_
θα µπορούσε να επηρεάσει τη µετέπειτα επαγγελµατική µου πορεία, ένα απλό_x000D_
γεγονός σε µια προσκοπική κατασκήνωση ίσως να έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην όλη_x000D_
εξέλιξή µου.
Κείµενο
∆ιονύσης Π. Σιµόπουλος, Επίτιµος διευθυντής Ευγενιδείου Πλανηταρίου
Αν και τότε δεν ήταν δυνατόν να φανταστώ ότι θα µπορούσε να επηρεάσει τη µετέπειτα επαγγελµατική µου πορεία, ένα απλό γεγονός σε µια προσκοπική κατασκήνωση ίσως να έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην όλη εξέλιξή µου. Γιατί σήµερα, παρόλο που έχουν περάσει σχεδόν έξι δεκαετίες, η θύµησή του παραµένει ανεξίτηλα χαραγµένη στο µυαλό µου. Εκείνο το καλοκαίρι του 1960 σε µια πανέµορφη περιοχή, την Περδικόβρυση της Αµφίκλειας του Παρνασσού, χιλιάδες πρόσκοποι απ’ όλο τον κόσµο γιορτάζαµε το χρυσό ιωβηλαίο του θεσµού στη χώρα µας µε ένα τζάµπορι (µεγάλης κλίµακας προσκοπική και οδηγική συγκέντρωση), µε µια κατασκήνωση αλλιώτικη από τις άλλες. Τα βράδια ιδιαίτερα ήταν πραγµατικά αξέχαστα.
Η διπλανή µας κατασκήνωση της αµερικανικής αντιπροσωπείας διέθετε τρία µικρά τηλεσκόπια στηµένα στα τριπόδια τους που στα ασυνήθιστα τότε µάτια µας φάνταζαν σαν εξώκοσµες µηχανές. Κι όµως, για τρία συνεχόµενα βράδια κανείς δεν τους έδινε σηµασία, γεγονός που έκανε τη λαχτάρα µου ακόµη πιο µεγάλη. Ωσπου στο τέλος δεν µπόρεσα να κρατηθώ άλλο και πήρα τη µεγάλη απόφαση να δοκιµάσω τη δεξιοτεχνία µου στα αγγλικά ζητώντας τους να δω για λίγο τον ουρανό. Και όπως ήταν φυσικό, κανείς δεν έφερε την παραµικρή αντίρρηση.
Ετσι, καθώς το φεγγάρι ξεµύτιζε πάνω από την κορυφή του Παρνασσού, τα έκθαµβα µάτια µου αντίκρισαν ένα θέαµα κυριολεκτικά απερίγραπτο: κρατήρες επί κρατήρων φαίνονταν λες και βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής, ενώ τις τεράστιες ξερές πεδιάδες που ο Γαλιλαίος είχε βαφτίσει «θάλασσες» διέσχιζαν τεράστιες χαράδρες και οροσειρές. Εκείνη την εποχή ο άνθρωπος δεν είχε πετάξει ακόµη στο διάστηµα και κανείς µας δεν µπορούσε ούτε καν να φανταστεί ότι σε εννέα χρόνια ένας συνάνθρωπός µας θα έκανε κυριολεκτικά µια βόλτα στο φεγγάρι. Κι όµως, εκείνο το βράδυ αισθάνθηκα ότι το προαιώνιο αυτό όνειρο της ανθρωπότητας είχε ήδη γίνει πραγµατικότητα µ’ εµένα πρωταγωνιστή. Γι’ αυτό πιστεύω ότι ίσως εκείνη η πρώτη τηλεσκοπική µου παρατήρηση να είναι και η αιτία που χρόνια τώρα διακονώ την υπέροχη αυτή επιστήµη.
Οι σεληνιασµένοι και τα παιδιά του Αυγούστου
Εκτοτε έχουν περάσει σχεδόν 60 χρόνια και τη Σελήνη έχω πάψει προ πολλού να την αντιµετωπίζω µε την άγνοια εκείνης της εποχής. Γι’ αυτό άλλωστε πολλές από τις παραδόσεις που κρατάνε από την αρχαιότητα τις αντιµετωπίζουµε µε τελείως διαφορετικό µάτι. Γιατί σήµερα πίσω από τα µάτια µας έχουµε τη γνώση. Πάρτε για παράδειγµα την πανσέληνο του Αυγούστου, που φέτος θα συµπέσει ανήµερα στην εορτή της Παναγίας και που πολλοί θεωρούν ότι είναι λαµπρότερη και µεγαλύτερη απ’ οποιαδήποτε άλλη πανσέληνο του χρόνου, κάτι που φυσικά δεν είναι σωστό αφού πρόκειται απλώς για οπτική απάτη.
Αυτό που συµβαίνει δηλαδή είναι ότι στη διάρκεια των καλοκαιρινών µηνών ο Ηλιος βρίσκεται στο ψηλότερο σηµείο της ετήσιας φαινόµενης τροχιάς του στον ουρανό, ενώ αντίθετα η Σελήνη βρίσκεται σχετικά πιο κοντά στον ορίζοντα. Σ’ αυτήν τη θέση η πανσέληνος µπορεί να συγκριθεί µε διάφορα άλλα χαρακτηριστικά που βρίσκονται εκεί, όπως δέντρα, κεραίες και διάφορα κτίσµατα. Μ’ αυτό τον τρόπο ο εγκέφαλος του παρατηρητή παρασύρεται να πιστέψει ότι η πανσέληνος είναι µεγαλύτερη ενώ επανειληµµένες µετρήσεις έχουν αποδείξει ότι το µέγεθος της πανσελήνου δεν διαφέρει καθόλου από ώρα σε ώρα. Υπάρχει φυσικά µετρήσιµη διαφορά του µεγέθους της Σελήνης ανάλογα µε το αν βρίσκεται στο περίγειό της ή στο απόγειό της, το οποίο µπορεί να συµβεί σε οποιαδήποτε φάση της κι όχι µόνο στη φάση της πανσελήνου.
Το ίδιο συµβαίνει και µε άλλους παρόµοιους µύθους, όπως η έξαρση της τρέλας την ηµέρα της πανσελήνου καθώς και η λέξη «σεληνιασµός» και η σύνδεσή της µε την επιληψία. Ωστόσο, στατιστικές µελέτες που έγιναν αποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει καµιά απολύτως σχέση ανάµεσα στη συµπεριφορά του ανθρώπου και την πανσέληνο.
Μύθος είναι επίσης αυτό που ακούγεται ότι την ηµέρα της πανσελήνου γεννιούνται περισσότερα παιδιά ή ότι γίνονται περισσότερα ατυχήµατα και άλλα παρόµοια.
4,5 δισ. χρόνια πριν στον δικό µας γαλαξία…
Με τη µελέτη των πετρωµάτων που έφεραν στη Γη οι αστροναύτες του προγράµµατος «Απόλλων» και τα αποτελέσµατα των πειραµάτων που έγιναν στην επιφάνεια της Σελήνης έχουµε οδηγηθεί προς µια πραγµατικά ριζοσπαστική θεωρία για την εξελικτική της πορεία. Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή, πριν από περίπου 4,5 δισεκατοµµύρια χρόνια, 20 µε 100 εκατοµµύρια χρόνια µετά τη γέννηση του ηλιακού µας συστήµατος, µια πύρινη πλανητική σφαίρα στο µέγεθος του Αρη συγκρούστηκε µε τη Γη και αφοµοιώθηκε από αυτήν, διασκορπίζοντας συγχρόνως στο διάστηµα τεράστιες ποσότητες διάπυρων υλικών τα οποία σύντοµα ενώθηκαν σχηµατίζοντας τον αρχέγονο δορυφόρο µας. Η Θεία (όπως ονοµάστηκε το σώµα αυτό) βρίσκεται πλέον στην καρδιά του πλανήτη µας κι έχει αφοµοιωθεί από αυτόν, ενώ η σύγκρουση εκείνη λίγο έλειψε να καταστρέψει τελείως τη Γη εκτοξεύοντας τα λιωµένα υλικά της στο διάστηµα.
Τα περισσότερα από τα πετρώµατα αυτά επέστρεψαν και πάλι στον κατεστραµµένο πλανήτη µας, ενώ τα υπόλοιπα παρέµειναν σε τροχιά αφού η δύναµη της βαρύτητας της Γης τα εµπόδισε να διαφύγουν στο διάστηµα. Καθώς τα ακανόνιστα αυτά βράχια περιφέρονταν γύρω από τον πλανήτη µας, η δύναµη της βαρύτητας τα ανάγκαζε να συγκρούονται µεταξύ τους και να συγχωνεύονται σχηµατίζοντας όλο και πιο µεγάλα κοµµάτια. Κι έτσι µε την πάροδο του χρόνου σχηµατίστηκε η Σελήνη. Για χίλιους δυο λόγους η σύγκρουση εκείνη βοήθησε αργότερα στη γέννηση της ζωής πάνω στη Γη, ενώ προκάλεσε και την κλίση που έχει ο άξονάς της, δίνοντάς µας έτσι τις διάφορες εποχές.
Επί εκατοντάδες εκατοµµύρια χρόνια µετά τη δηµιουργία του δορυφόρου µας κοµµάτια βράχων, πάγου και σκόνης που δεν κατάφεραν να δηµιουργήσουν ή να περιληφθούν σε κάποιον πλανήτη έπεφταν πάνω στη Σελήνη. Ολόκληρη η επιφάνειά της σκάφτηκε κυριολεκτικά µε κρατήρες ενώ τα διασκορπισµένα πετρώµατα άνοιγαν άλλους µικρότερους κρατήρες µέσα και έξω από τους µεγάλους. Σιγά σιγά ο συνεχής βοµβαρδισµός µετεωριτών άρχισε να κοπάζει αν και η Σελήνη άλλαζε συνεχώς. Τα ραδιενεργά υλικά που βρίσκονταν αιχµαλωτισµένα ακτινοβολούσαν θερµότητα που έλιωσε τα εσωτερικά της πετρώµατα. Κι όπως συνέβη και στη Γη, τα διάφορα αέρια από το εσωτερικό βρήκαν µε τον καιρό τον δρόµο τους προς την επιφάνεια µέσα από ρωγµές και σχισµές, κυρίως στις αδυνατισµένες περιοχές των µεγάλων συγκρούσεων.
Κι έτσι πριν από 3,8 δισεκατοµµύρια χρόνια η επιφάνεια του δορυφόρου µας άρχισε να καλύπτεται µε λάβα, µε λιωµένα υλικά και ρευστά πετρώµατα που ξεχύνονταν ήρεµα στην επιφάνεια από το εσωτερικό του, γεµίζοντας µε νέα υλικά τους περισσότερους κρατήρες που είχαν σχηµατιστεί, ενώ σε µερικά σηµεία η λάβα ξεχύθηκε από τα τοιχώµατά τους καλύπτοντας σε µεγάλη έκταση τις γύρω περιοχές, δηµιουργώντας έτσι τις τεράστιες πεδιάδες που σήµερα αποκαλούµε «θάλασσες», ενώ 800 εκατοµµύρια χρόνια αργότερα όλες οι «θάλασσες» είχαν σχηµατιστεί. Τα θερµά αέρια όµως, κυρίως υδρατµοί και διοξείδιο του άνθρακα, δεν µπόρεσαν να συγκρατηθούν από τη µικρή βαρυτική δύναµη της Σελήνης και διέφυγαν στο διάστηµα, καταδικάζοντας τον δορυφόρο µας να µείνει ένας κόσµος χωρίς αέρα και νερό, ένας κόσµος απαγορευτικός για τη δηµιουργία ζωής.
Σε µια από τις συγκρούσεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω ένας τεράστιος διαστηµικός βράχος, ένας αστεροειδής µε διάµετρο 80 χιλιοµέτρων, διασχίζοντας τον διαπλανητικό χώρο µε ταχύτητα χιλιάδων χιλιοµέτρων την ώρα, έπεσε ακάθεκτος πάνω στην επιφάνεια της Σελήνης. Τεράστιες ποσότητες σκόνης και λιωµένων βράχων εκσφενδονίστηκαν τόσο ψηλά και µακριά και µε τέτοια ταχύτητα, ώστε διέφυγαν για πάντα στο διάστηµα ραντίζοντας συγχρόνως τη Γη µε σεληνόσκονη. Η σύγκρουση αυτή είχε ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία της Θάλασσας των Βροχών που έχει διάµετρο 1.300 χιλιοµέτρων, ενώ οι πλαγιές του κρατήρα που σχηµατίστηκε είχαν το ύψος που έχουν τα ψηλότερα βουνά της Σελήνης.
Και καθώς τα χρόνια περνούσαν, η λάβα σιγά σιγά κρύωσε και σκέπασε µε σκοτεινά ηφαιστειογενή πετρώµατα τους παλιούς κρατήρες, εξοµαλύνοντας το µισό της ορατής πλευράς της Σελήνης. Οι µετεωρίτες που συνέχισαν να πέφτουν ελαττώνονταν και σε αριθµό και σε µέγεθος. Επί τρία δισεκατοµµύρια χρόνια η Σελήνη συνέχισε να γυρνά γύρω από τη Γη χωρίς να αλλάζει σχεδόν τίποτε. Κάπου κάπου έπεφτε ένας µεγάλος παροδικός µετεωρίτης και άνοιγε ακόµη έναν νέο λαµπρό κρατήρα, ενώ από το διάστηµα κατέφταναν συνεχώς –και αιχµαλωτίζονταν στο σεληνιακό χώµα– τεράστιες ποσότητες υποατοµικών σωµατιδίων που προέρχονταν από τον Ηλιο και από τους εκρηκτικούς θανάτους µακρινών άστρων.
Εκτός όµως από το φεγγάρι των επιστηµόνων, υπάρχει κι ένα άλλο φεγγάρι που εµπνέει ακόµη τον άνθρωπο και εξακολουθεί να τον κρατάει αιχµάλωτο, µε αποτέλεσµα η οµορφιά του να µεταφερθεί στην τέχνη, τη λογοτεχνία, την ποίηση και τη µουσική. Είναι γεγονός άλλωστε ότι η παρουσία της Σελήνης στον νυχτερινό ουρανό πραγµατικά δεν έχει αντίζηλο, γι’ αυτό δεν είναι καθόλου παράξενο που η µυθολογία είναι γεµάτη µε τις ιστορίες της που πολλές την ταύτιζαν µε τη θεά Αρτεµη.
Οταν η Σελήνη πρόβαλλε στον ουρανό το χαριτωµένο της πρόσωπο µε την ασηµένια ανταύγεια η οµορφιά της έκανε τα άστρα να ωχριούν, ενώ η φαντασία των αρχαίων παροµοίαζε τις ακτίνες της µε τα γρήγορα και µυτερά βέλη της Αρτέµιδος. Η αγνή πανέµορφη παρθένα, η κυνηγός θεά, ήταν για τον Οµηρο το πρότυπο της γυναικείας οµορφιάς. Στη Σελήνη απέδιδαν επίσης τη νυχτερινή δροσιά και τις βροχές, γι’ αυτό ονόµαζαν την Αρτεµη «Ποτάµια» και τη λάτρευαν κοντά σε πηγές και λίµνες όπου πίστευαν ότι λουζόταν µαζί µε τις Νύµφες µακριά από τα βέβηλα βλέµµατα των αντρών.
Οι σερενάτες του φεγγαριού
Εκτός όμως από τις μυθολογικές ιστορίες της αρχαίας Ελλάδας, το φεγγάρι έχει ιδιαίτερη θέση και στη σύγχρονη ποίηση, όπως και στους ποιητικούς στίχους πολλών σύγχρονων τραγουδιών. Η ελληνική δισκογραφία άλλωστε είναι γεμάτη με αναφορές στον γειτονικό μας δορυφόρο. Οπως γράφει χαρακτηριστικά η Γιώτα Συκκά: «Από το “Φεγγαράκι μου λαμπρό”, το τραγουδάκι που λέγαμε παιδιά, μέχρι το δημώδες “Το φεγγάρι κάνει βόλτα στης αγάπης μου την πόρτα” και τις σημερινές αναφορές στο ίδιο θέμα, το ελληνικό τραγούδι έχει αποδείξει πολλές φορές ότι ξέρει να… σεληνιάζεται πολύ μελωδικά, άλλοτε γιατί ταίριαζε και αποτελούσε τη λέξη-κλειδί που έλειπε από τον στίχο κι άλλοτε καταγράφοντας τη διάθεση της στιγμής του δημιουργού που το έγραψε». Κάνοντας μνεία ορισμένων μόνο τραγουδιών για το φεγγάρι αναφέρεται και στις πιο γνωστές μελωδίες, στις οποίες περιλαμβάνονται το «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι» του Μάνου Χατζιδάκι και το «Χάρτινο το φεγγαράκι» του Νίκου Γκάτσου.
Ακόμη και οι Κατσιμιχαίοι στο «Νύχτωσε, νύχτα, νύχτωσε» που τραγουδούν με τον γνωστό λυρικό τους τρόπο αναφέρονται στη «μαργαριταρένια μου φεγγαρολουσμένη», προσωποποίηση βγαλμένη λες από ποίημα του Ουράνη. Μια άλλη συλλογή τραγουδιών του Νίκου Γκάτσου που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης έχει τίτλο «Θαλασσινά φεγγάρια» και κυκλοφόρησε με ερμηνευτές τη Βίκυ Μοσχολιού και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση την ημέρα που επιβλήθηκε η δικτατορία τον Απρίλιο του 1967. Φυσικά, έναν μήνα αργότερα απαγορεύτηκε κι αυτό μαζί με όλο το υπόλοιπο έργο του δημοφιλούς συνθέτη. Μελοποιημένο από τον Θεοδωράκη είναι και το ποίημα του Μάνου Ελευθερίου «Εχεις μάτια το φεγγάρι», ερμηνευμένο από τον αξέχαστο Μπιθικώτση:
«Εχεις μάτια το φεγγάρι κι είναι η νύχτα σπιτικό σου απ’ αυτά που μου ’χεις πάρει τίποτα δεν είν’ δικό σου». Αλλά και η ξένη δισκογραφία είναι γεμάτη με παρόμοιες αναφορές. Οπως γράφει σχετικά ο Ηλίας Μαγκλίνης, «από τότε που ο Γκλεν Μίλερ ηχογράφησε το 1939 στη Νέα Υόρκη το ονειρικό “Moonlight serenade” […] η συγκεκριμένη μελωδία παραπέμπει σε μια σχεδόν στερεοτυπική εικόνα του τι σήμαινε να είναι κανείς ερωτευμένος ή ρομαντικός στην Αμερική της ταραγμένης, κατά τα άλλα, δεκαετίας του ’40 […] (ενώ στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ο Σαμ Κουκ απέδωσε με ευαισθησία ακόμη ένα γνωστό τραγούδι, το “Moonlight in Vermont”, κλασική μπαλάντα που ερμήνευσε με τον γνωστό, δικό του τρόπο και ο Σινάτρα) […] Το 1960 η άλλη μεγάλη τραγουδίστρια της τζαζ, η δαιμόνια Ελα Φιτζέραλντ, θα τραγουδήσει ζωντανά, “απογειώνοντάς” το, το “Fly me to the moon” και βεβαίως το “Blue moon”, τραγούδια που την ίδια περίοδο θα ερμηνεύσει και ο “αδηφάγος” Σινάτρα. Το 1962 θα προστεθεί ένα ακόμη μεγάλο “φεγγαρίσιο” τραγούδι, του συνθέτη Χένρι Μαντσίνι, το “Moon river”, με ερμηνευτή τον Αντι Ουίλιαμς (που πρωτoακούστηκε στην ταινία “Πρόγευμα στο Τίφανις”)».
Θα ’θελα, όμως, να κλείσω με τρία αγαπημένα μου τραγούδια από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, που αν κι έχει γράψει εκατοντάδες πανέμορφα μελοποιημένα ποιήματα, για μένα τουλάχιστον αυτά τα τρία κρατάνε γερά τα σκήπτρα, πλαισιωμένα από τις υπέροχες μουσικές του Μίμη Πλέσσα και του Γιάννη Σπανού:
«…Αμα δείτε το φεγγάρι
να του πείτε να μη βγει
να μη δει τα δάκρυά μου
που πλημμύρισαν τη γη»
«…Κι εγώ θα κόψω το φεγγάρι
θα σ’ το καρφώσω στα μαλλιά
και σαν πλαγιάσουμε θα έχω
τον ουρανό στην αγκαλιά»
«…βγάζανε τα δίκοχα οι παλιοί
φαντάροι,
γέμιζ’ η πλατεία από παιδιά
κι ήταν ένα πράσινο, πράσινο
φεγγάρι
να σου μαχαιρώνει την καρδιά».
